
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453, σταμάτησε μαζί με κάθε άλλη πολιτιστική εργασία και η οργανωμένη Νοσηλευτική, η οποία υπήρξε από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του Βυζαντινού πολιτισμού. Έκτοτε, η εργασία αυτή επιτελείτο από την ιδιωτική πρωτοβουλία.
του Ιωάννη Κατσαβού
Αξιωματικού ΠΝ-Συγγραφέα-Ιστορικού-Ερευνητή
Επίσης, κατά την πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους τον ΙΕ΄ αιώνα, οι γυναίκες, πέραν της ανδρείας που επέδειξαν, έδρασαν και ως Αδελφές Νοσοκόμες.
Αργότερα, η Αγία Φιλοθέη Μπενιζέλου η Αθηναία τον ΙΣΤ΄ αιώνα συνέχισε τη Βυζαντινή παράδοση της ασκήσεως της Νοσηλευτικής από τους Μοναχούς. Η Μονή της Αγίας Φιλοθέης περιελάμβανε ξενώνα, γηροκομείο, ορφανοτροφείο, νοσοκομείο και παρθενώνα, δηλαδή γυναικείο εκπαιδευτήριο. Στο νοσοκομείο της Μονής η ίδια η Αγία Φιλοθέη, επικεφαλής των αδελφών Μοναχών, πρωτοστάτησε στη νοσηλεία των αρρώστων. Το έργο της χαρακτηρίστηκε ως σύνθεση των «Κατακομβών, της Βασιλειάδος και του Κρυφού Σχολείου». Η Μονή αυτή, από το έτος 1522 έως το 1589, κάλυψε σχεδόν όλες τις νοσηλευτικές ανάγκες της Αθήνας, ο πληθυσμός της οποίας τότε δεν υπερέβαινε τους 10.000 κατοίκους. Ιδιαίτερα, τονίζεται το γεγονός, ότι στο Νοσοκομείο της Φιλοθέης Μπενιζέλου νοσηλεύονταν όλοι οι ασθενείς χωρίς κάποια διάκριση θρησκείας ή δόγματος, όπως Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Εβραίοι, Μουσουλμάνοι κλπ. Αυτό, άλλωστε, είναι σύμφωνο προς το πνεύμα της Χριστιανικής Θρησκείας, η οποία διδάσκει την εκδήλωση της αγάπης προς όλους, ακόμη και προς τους εχθρούς.
Καθ’ όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι Μονές όχι μόνον διαφύλαξαν την ελληνική και Χριστιανική Ορθόδοξη κληρονομία, αλλά αποτέλεσαν και τα κέντρα της κοινωνικής προνοίας και της νοσηλευτικής περιθάλψεως. Οι Μονές ήσαν τα ασφαλέστερα καταφύγια, στα οποία προσέρχονταν και νοσηλεύονταν οι τραυματίες και οι ασθενείς αγωνιστές, κατά την εποχή της δουλείας και των μαχών κατά την Εθνεγερσία. Στις Μονές, ανδρικές ή γυναικείες, οι τραυματίες εύρισκαν την ιδεωδέστερη περίθαλψη και νοσηλεία. Η νοσηλεία παρείχετο, κυρίως, από εμπειρικούς ιατρούς, από ιερείς και μοναχούς, οι οποίοι όμως είχαν αρκετές ιατρικές και νοσηλευτικές γνώσεις.
Οι πλέον γνωστές Μονές – Αναρρωτήρια κατά την Τουρκοκρατία
Ο ιατρός Αθανάσιος Γκιάλας σε σχετική έρευνα αναφέρει μεταξύ των πλέον γνωστών Μονών, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν ως Νοσοκομεία κατά τον αγώνα για την απελευθέρωση από τους Τούρκους, τις εξής:
Την Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου Καλαβρύτων, η οποία προσέφερε τις υπηρεσίες της και ως θεραπευτήριο.
Την Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας, υπό την ηγεσία του εμπειρικού ιατρού και ηγουμένου της Γρηγορίου.
Την Μονή Προυσού Ευρυτανίας, αξιόλογο νοσηλευτήριο στο οποίο επανειλημμένως νοσηλεύτηκε και ο στρατάρχης της Ρούμελης Γεώργιος Καραϊσκάκης.
Την Μονή Δομπού Βοιωτίας.
Την Μονή Προφήτου Ηλιού Αστακού.
Την Μονή του Αγίου Ιωάννου στο Καστρί Κυνουρίας, στην οποία νοσηλεύτηκαν πολλοί τραυματίες και ασθενείς κατά την εισβολή του Ιμπραήμ.
Την Μονή της Αγίας Τριάδας του Μετοχίου Γιαννουθά Σαρανταπόρου, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινό θεραπευτήριο κατά τον Απρίλιο του 1822 εκ μέρους των επαναστατών του Ολύμπου.
Την Μονή Κανδύλας Μαντινείας υπό τον ηγούμενό της Καλλίνικο, διακεκριμένο εμπειρικό χειρουργό.
Τις Μονές της Οξυάς και της Βράχας Ευρυτανίας, στις οποίες νοσηλεύτηκαν πολλοί εκ των τραυματιών, μεταξύ των οποίων και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης.
Την Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας, η οποία από τον ΙΖ΄ αιώνα χρησιμοποιούνταν ως Νοσοκομείο και κάλυπτε τις νοσηλευτικές ανάγκες της περιοχής.
Την Μονή της Ευαγγελίστριας της Σκιάθου, την οποία ο πολέμαρχος Τσάμης Καρατάσος χρησιμοποιούσε ως στρατιωτικό νοσοκομείο των πολεμιστών του.
Την Μονή Αγίου Γεωργίου Άργους, στην οποία νοσηλεύτηκε και ο Κανέλλος Δεληγιάννης κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
Την Γυναικεία Μονή των Ψαρών, στην οποία λειτούργησε Νοσοκομείο μέχρι της καταστροφής της νήσου (1824).
Την Μονή Λιγοβιτσίου Ακαρνανίας.

Ενδεικτικές περιπτώσεις προσφοράς γυναικών
Πέραν των παραπάνω και άλλες πρωτοβουλίες έλαβαν χώρα, για τη νοσηλευτική περίθαλψη των ασθενών και των τραυματιών. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και στους αγώνες για την απελευθέρωση, οι Ελληνίδες προσέφεραν πάρα πολλά για την πατρίδα και στο επίπεδο του νοσηλευτικού έργου. Κοντά στους τραυματισμένους αγωνιστές της επανάστασης, γενναίες Ελληνίδες εξάσκησαν χρέη Αδελφών νοσοκόμων και προσέφεραν νοσηλευτικές υπηρεσίες. Κατά τη μαρτυρία του Γάλλου ιατρού, ιστορικού και διπλωμάτη Pouqueville, οι Σουλιώτισσες, «χωρίς τη διδασκαλία καμίας Florence Nightingale, είχαν καταστεί γιάτραινες και περίφημες νοσοκόμες».
Η Αλτάνη Ιγγλέση, σύζυγος του φιλέλληνα Ελβετού ιατροφαρμακοποιού και δημοσιογράφου Ιωάννου Ιακώβου Μάγερ, εξαιτίας των πολλών και μεγάλων φροντίδων της υπέρ των ασθενών και τραυματιών Μεσολογγιτών, αποκαλέστηκε «Μάνα του Μεσολογγίου». Εκτός των άλλων προσφορών και υπηρεσιών της, η Αλτάνη μετέτρεψε την οικία της στο Μεσολόγγι σε Νοσοκομείο με διευθυντή τον φιλέλληνα Γερμανό ιατρό Ιωάννη Δανιήλ Έλστερ. Το Νοσοκομείο αυτό προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες σε όλους τους κατοίκους της πόλης και της περιοχής, αλλά ιδιαίτερα νοσηλεύτηκαν πολλοί τραυματίες της μάχης του Πέτα (4/16 Ιουλίου 1822). Επίσης, μεταξύ των παραπάνω τραυματιών νοσηλεύθηκε και ο φιλέλληνας Γερμανός Στρατηγός Νόρμαν.
Η Αλτάνη ολοκλήρωσε την προσφορά της προς την πατρίδα κατά τη νύχτα της Εξόδου του Μεσολογγίου (10/22 Απριλίου 1826), στην οποία η ίδια, ο σύζυγός της και τα δύο της παιδιά φονεύθηκαν. Ο Ελβετός Αιμίλιος Ρότπλετς, σε εργασία του που εκδόθηκε στην Βασιλεία το 1931, γράφει για την Αλτάνη: «Πλείστας όσας υπηρεσίας προσέφερεν επίσης αύτη εις την περίθαλψιν των τραυματιών του πολέμου, βοηθούσα τον αρχίατρον Έλστερ, εις το βαρύ επίμοχθον έργον του».
Η Ελένη Μαυροβουνιώτου, σύζυγος του στρατηγού Βάσου Μαυροβουνιώτου, ακολούθησε αυτόν σε όλες τις μάχες του, και άσκησε άριστα καθήκοντα ιατρού και νοσοκόμου. Κατήρτισε επίσης εμπειρικώς γυναίκες ως νοσοκόμες, για τις νοσηλευτικές ανάγκες των αγωνιστών. Σύμφωνα με επιφανή μαρτυρία υπήρξε «Σύζυγος και Στρατιώτης, Ιατρός και Νοσοκόμος».
Η Μαντώ Μαυρογένους, εκτός του ότι πολέμησε και έδωσε όλη την περιουσία της στον αγώνα της απελευθέρωσης, νοσήλευσε και τους τραυματίες, ως αδελφή νοσοκόμος. Ο Καποδίστριας, για όλες της τις υπηρεσίες προς την πατρίδα, την τίμησε με το βαθμό του Αντιστράτηγου και ανέθεσε σε αυτήν την εποπτεία του ορφανοτροφείου της Αίγινας.
Στην Ακρόπολη της Αθήνας πολλές γυναίκες πρακτικοί ιατροί περιέθαλψαν τους πολιορκημένους Έλληνες με επικεφαλής αυτών την Στακέλαινα.
Η σύζυγος του Στρατηγού Ιωάννου Γκούρα προσέφερε, επίσης, μεγάλες υπηρεσίες στους πολιορκημένους στην Ακρόπολη των Αθηνών ασθενείς και τραυματίες (Οκτώβριος 1826). Αυτή ενθάρρυνε τους πάσχοντες και παρείχε βοήθεια στους εκάστοτε τραυματίες.
Εκτός των ανωτέρω, όμως, πολλές άλλες υπήρξαν οι αφανείς Ελληνίδες, οι οποίες προσέφεραν τις νοσηλευτικές υπηρεσίες τους κατά το διάστημα της Τουρκοκρατίας.

Επίλογος
Οπωσδήποτε, η εποχή της Τουρκοκρατίας δεν παρουσιάζει πρόοδο στη Νοσηλευτική, όπως δεν εμφανίζει εξέλιξη και σε άλλους τομείς της Ελληνικής ζωής. Άλλωστε, η περίοδος από την πτώση της Κωνσταντινούπολης, αποτελεί τα σκοτεινά έτη της Νοσηλευτικής σε όλο τον κόσμο.
Πάντως, η συμβολή και η προσφορά της Ελληνίδας στη νοσηλευτική προσπάθεια, έστω ανοργάνωτα και απρογραμμάτιστα κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, υπήρξε όχι απλά αξιόλογη, αλλά πολύτιμη. Οι Ελληνίδες, νοσηλεύοντας και περιθάλποντας τους τραυματίες αγωνιστές με κίνδυνο της ζωής τους, επέδειξαν απαράμιλλο ηρωισμό και αυτοθυσία. Ο ηρωισμός και η θυσία τους ισχυροποίησε τα νοσηλευτικά ιδανικά και πλούτισε την παράδοση της Ελληνικής Νοσηλευτικής. Το παράδειγμά τους, πάντοτε, κινεί τον ενθουσιασμό και εμπνέει τον σύγχρονο ηρωισμό στο έργο της Νοσηλείας.
Βιβλιογραφία:
Αθανάσιος Γκιάλας, «Έλληνες Ιερωμένοι, Επιστήμονες Ιατροί από της Αλώσεως μέχρι της Εθνεγερσίας», Περιοδικό Ακτίνες, αρ. 367 (1976), σσ. 18-20.
Αναστάσιος Ν. Γούδας, Βίοι Παράλληλοι, Αθήνα 2005.
Παναγιώτης Ν. Δημόπουλος, Η θέσις της Γυναικός εν τη Κοινωνία, Αθήναι 1949.
Χρήστος Γ. Ευαγγελάτος, Ιστορία του Μεσολογγίου, Αθήναι 1959.
Γεώργιος Π. Πουρναρόπουλος, «Η Ελληνίδα στον Αγώνα», Περιοδικό Η Ελληνοπούλα, Β΄ 13, Αύγουστος 1947.
Γεώργιος Π. Πουρναρόπουλος, Η ιατρική του αγώνος: η συμβολή των υγειονομικών εις τον αγώνα της ανεξαρτησίας (1821), Αθήναι 1973.
Αφροδίτη Χρ. Ραγιά, Η Αδελφή: Το Μεγαλείον του Έργου της, Εκδόσεις Αδελφότητος Ευνίκη, Αθήναι 1972.