
Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο και αναφέρεται από πολλούς έγκριτους ιστορικούς, ότι το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό υπήρξαν το λίκνο του Ελληνικού εμπορικού στόλου, όταν άλλες πόλεις – ακόμη και νησιά – δεν διέθεταν ποντοπόρα πλοία, μικρά ή μεγάλα.
του Ιωάννη Κατσαβού
Αξιωματικού ΠΝ, Συγγραφέα, Ιστορικού, Ερευνητή
Το Μεσολόγγι, με τα πλοία που απέκτησε, ανέπτυξε σημαντική ακτοπλοΐα και εμπόριο στη Μεσόγειο, κυρίως μετά τη Συνθήκη του Πασσάροβιτς του 1718, που επισφράγισε τον τελευταίο Βενετοτουρκικό Πόλεμο (1714-1718), οπότε επακολούθησε 50 ετών ειρήνη, η γνωστή ως PAX OTTOMANICA [Οθωμανική Ειρήνη (1718-1768)]. Και στη συνέχεια ο πρώτος Ρωσοτουρκικός Πόλεμος (1768-1774), που επισφραγίστηκε με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή του 1774. Και οι δύο Συνθήκες ήταν πολύ ευεργετικές για τον Ελληνισμό και ιδίως για τη δημιουργία και την εξέλιξη του Μεσολογγίτικου Ναυτικού.
Εισαγωγή
Η ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας του Μεσολογγίου είναι πολύ σημαντική, δεδομένου ότι η ακμή της συνυπάρχει με την ακμαία δύναμη του Βενετικού εμπορικού στόλου, που δεσπόζει τότε στη Μεσόγειο.
Τα πλοία της Βενετίας έχουν επί αιώνες την αποκλειστικότητα της επιβατικής και εμπορικής διακίνησης προϊόντων από το 1204, μετά την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους κατά την Δ’ Σταυροφορία. Ο Μεσολογγίτικος στόλος κατά τον 18° αιώνα καθίσταται ανταγωνιστικός σε μία περίοδο που η Βενετία κρατά τα σκήπτρα στις θαλάσσιες μεταφορές. Η Βενετία ανησύχησε για τον ανταγωνισμό, αλλά το επιχειρηματικό δαιμόνιο των Μεσολογγιτών, με την ανοχή αλλά και το αζημίωτο της Τουρκικής Διοίκησης, υπερφαλάγγισαν τις δυσκολίες και κατόρθωσαν να ναυπηγήσουν ισχυρό εμπορικό στόλο, από τη δεκαετία του 1730, ισάξιο του Βενετικού. Εκτός αυτού, Μεσολογγίτες είχαν ιδρύσει και εμπορικές επιχειρήσεις στη Βενετία, αλλά και στην Τεργέστη, όπως, ενδεικτικά, ο Βασίλειος Αναστασίου και ο Δημήτριος Σκαρλάτος, που διατηρούσαν και ένα δεύτερο κατάστημα στο Μεσολόγγι.
Εμφάνιση των πρώτων πλοίων
Πιστοποιείται, επίσης, από γραπτά κείμενα, ότι και ενωρίτερα οι Μεσολογγίτες είχαν σημαντική ναυτική και εμπορική δραστηριότητα με μικρότερα πλοία. Σε συμβόλαιο του αρχειοφυλακίου Ζακύνθου, του 1545, αναφέρεται ότι έγινε ναύλωση πλοίου έναντι 35 τσεκινίων για μεταφορά εμπορεύματος στη Ζάκυνθο με επιστροφή στο Μεσολόγγι (Κ. Στασινόπουλος: Το Μεσολόγγι, Αθήναι, 1925, σ. 68.). Επίσης, υπάρχουν αρκετά άλλα εμπορικά – παρεμφερή – συμβόλαια, όπως του 1666 (12 Ιανουάριου), του 1692 (8 Σεπτεμβρίου), του 1698 (12 Αυγούστου), κ.ά. Στο αρχείο του Υγειονομείου της Ιθάκης, ακόμα, σώζονται καταθέσεις Μεσολογγιτών Πλοιάρχων από το 1710.
Τα πλοιάρια αυτά των Μεσολογγιτών ταξίδευαν από το Μεσολόγγι ή τον Γαλατά, μεταφέροντας φορτία αλατιού, ψαριών, σταφίδας και αγροτικών προϊόντων κυρίως, στα Ιόνια νησιά.
Επέκταση των Ναυτικών Εμπορικών Επιχειρήσεων
Για το ναυτικό του Μεσολογγίου κατά τον 18° αιώνα, υπάρχουν μαρτυρίες από πολλούς συγγραφείς και ιστορικούς, όπως ο Πουκεβίλ, ο Αραβαντινός, ο Κ. Σάθας, ο Διον. Κόκκινος, ο Κ. Στασινόπουλος κ.ά.
Επίσης, πολλές μαρτυρίες για το ναυτικό του Μεσολογγίου περιλαμβάνονται και στα ναυτικά αρχεία της Βενετίας, περιλήψεις των οποίων έχει δημοσιεύσει ο Κ. Σάθας. Πρόκειται για αναφορές από εκθέσεις Ναυάρχων και Προξένων, που έστελναν στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, σχετικά με τη δράση του ναυτικού. Σε αυτές τις εκθέσεις υπάρχουν σημαντικά στοιχεία για το Μεσολόγγι, που κατέχει την πρώτη θέση στα ενδιαφέροντά τους.
Ίδρυση στο Μεσολόγγι Υποπροξενείου
Το ναυτικό του Μεσολογγίου παρακολουθούσε (επόπτευε) το Βενετικό Προξενείο Πατρών, στο οποίο υπαγόταν η πόλη. Αργότερα, δημιουργήθηκαν κι άλλα Προξενεία, μεταξύ των οποίων και στη Ναύπακτο. Πρόξενος του Βενετικού Προξενείου Ναυπάκτου διορίστηκε ο Γεώργιος Κούμανος, ο οποίος είχε την εποπτεία της περιοχής από το Μεσολόγγι ως την Άρτα. Στα 1726 ιδρύθηκε Υποπροξενείο στο Μεσολόγγι, με πρώτο Υποπρόξενο τον Σπυρίδωνα Βαρώτση, Βενετό υπήκοο από τη Νάξο. Ο Βαρώτσης βοήθησε πολύ τους Μεσολογγίτες για να αναπτύξουν το εμπόριο και τη ναυτιλία τους. Ήτανε αγαπητός, παντρεύτηκε Μεσολογγίτισσα και έμεινε στη θέση αυτή για δέκα χρόνια, οπότε τον διαδέχθηκε ο Λάππος.
Λάππος.
ΑΥΞΩΝ
ΑΡΙΘΜΟΣ |
ΕΙΔΟΣ | ΙΔΙΟΚΤΗΤΑΙ
ΠΛΟΙΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ |
ΤΟΝΩΝ | ΤΟΠΟΣ ΝΑΥΠΗΓΙΑΣ
Ή ΑΓΟΡΑΣ |
|||||
1. | Πολάκα | Πέτρου Ζούλκα | 350 | Αγορασθέν εν Λιβόρνω | |||||
2. | Πολάκα | Παύλου Σαράντη | 300 | Αγορασθέν εν Λιβόρνω | |||||
3. | Πολάκα | Αποστόλη Κατσάνη | 320 | Αγορασθέν εν Λιβόρνω | |||||
4. | Πολάκα | Ζαφείρη Λάντου | 340 | Αγορασθέν εν Λιβόρνω | |||||
5. | Πολάκα | Κώστα Κρασσά | 340 | Αγορασθέν εν Λιβόρνω | |||||
6. | Κέκα | Κωνσταντή Ζορμπά | 340 | Βαρβαρία | |||||
7. | Πολάκα | Αθαν. Ζαχέρη | 300 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
8. | Φρεγάτα | Σπύρου Μαρούλη | 180 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
9. | Φρεγάτα | Αποστόλη Καψάλη | 160 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
10. | Φρεγάτα | Θεοδώρου Κοντσάκαρη | 130 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
11. | Πάγκος | Γρηγόρη Κοντσάκαρη | 130 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
12. | Πάγκος | Παύλου Κοντσάκαρη | 180 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
13. | Φρεγάτα | Γιάννη Ραυτοπούλου | 140 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
14. | Μαρτίγος | Γεωργίου Δράκου | 115 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
15. | Μαρτίγος | Διονυσίου Παναγόπουλου | 110 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
16. | Μαρτίγος | Διαμαντή Δημάρη | 120 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
17. | Μαρτίγος | Κωνσταντή Πιτιδάκου | 90 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
18. | Μαρτίγος | Σπύρου Ψωμάκη | 125 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
19. | Μαρτίγος | Κώστα Λέκκα | 120 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
20. | Μαρτίγος | Πέτρου Βρατσέλη | 130 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
21. | Μαρτίγος | Γεωργίου Αλευρά | 100 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
22. | Μαρτίγος | Μάκου Ζέμπα | 165 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
23. | Μαρτίγος | Θεοδώρου Κακλαμάνου | 100 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
24. | Μαρτίγος | Γαλάνη Ταμπάκη | 75 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
25. | Μαρτίγος | Αντωνίου Σκαρκαλέντσου | 120 | Αγορασθέν παρά Κρητός | |||||
26. | Μαρτίγος | Γιάννη Καζή | 75 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
27. | Μαρτίγος | Κώστα Δημαρά | 110 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
28. | Μαρτίγος | Μαθιού Κυνοπούλου | 120 | Αγορασθέν εν Κρήτη | |||||
29. | Φρεγάτα | Ασημάκη Καλιαμνάκη | 140 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
30. | Φρεγάτα | Ιωάννου Καλλιμάχη | 130 | Αγορασθέν εν Φούμη | |||||
31. | Μαρτίγος | Δημητρ. Καβαζάρη | 70 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
32. | Μαρτίγος | Δημητρίου Σιδέρη | 140 | Αγορασθέν παρ’ Άγγλου | |||||
33. | Μαρτίγος | Γεωργίου Αρλέτου | 95 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
34. | Μαρτίγος | Κωνσταντή Βλαχάκη | 100 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
35. | Μαρτίγος | Ανδρούτσου Κοντσάκαρη | 85 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
36. | Μαρτίγος | Ζησίμου Μαλασπίνα | 75 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
37. | Φρεγάτα | Χριστοδούλου Κυνοπούλου | 100 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
38. | Μαρτίγος | Σταματίου Βαλσαμάκη | 120 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
39. | Μαρτίγος | Παναγ. Κορκουμέλη | 90 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
40. | Μαρτίγος | Σπύρου Χρυσικού | 115 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
41. | Μαρτίγος | Ιωάννου Γουλιάμη | 120 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
42. | Φρεγάτα | Μάνθου Τρικούπη | 150 | Ναυπηγηθέν εν Πρεβέζη | |||||
43. | Καΐκιον | Θωμά Καλαμπαλίκη | 50 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
44. | Καΐκιον | Αναστ. Μαστρογιάννη | 30 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
45. | Φρεγάτα | Ιωάννου Καλημάνη | 150 | Κομισθείσα εκ Τεργέστης | |||||
46. | Φρεγάτα | Θεοχάρη Κουρκουμέλη | 150 | Ναυπηγηθέν εκ Τεργέστης | |||||
47. | Φρεγάτα | Κωνσταντή Ξαχέρη | 150 | Ναυπηγηθέν εκ Τεργέστης | |||||
48. | Μαρτίγος | Σπύρου Πάργα | 130 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
Το όλον: | 6.915 | ||||||||
ΑΥΞΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ |
ΕΙΔΟΣ | ΙΔΙΟΚΤΗΤΑΙ
ΠΛΟΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ |
ΤΟΝΩΝ | ΤΟΠΟΣ ΝΑΥΠΗΓΙΑΣ
Ή ΑΓΟΡΑΣ |
|||||
1. | Πολάκα | Γρηγορίυ Σκάρδη | 200 | Αγορασθέν εν | |||||
2. | Πολάκα | Ζαφείρη Φίλιου | 250 | Ναυπηγηθέν εν Τεργέστη | |||||
3. | Μαρτίγος | Πάνου Βασιλάκα | 120 | Ναυπηγηθέν εν Ανατολικώ | |||||
4. | Μαρτίγος | Πλοία συντροφικά Κε- | 140 | Ναυπηγηθέν εν Ανατολικώ | |||||
5. | Μαρτίγος | φαλήνων προς Ανατολικιώτας | 198 | Ναυπηγηθέν εν Ανατολικώ | |||||
6. | Φρεγάτα | Ανδρ. Λαζαρδοπούλου | 160 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
7. | Φρεγάτα | Νικολάου Χούμπα | 180 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
8. | Φρεγάτα | Αποστόλη Κονιδούρη | 140 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
9. | Φρεγάτα | Κώστα Μαρίνου | 140 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
10. | Φρεγάτα | Γιάννη Κουνδούρου | 160 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
11. | Φρεγάτα | Γρηγόρη Πανά | 130 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
12. | Φρεγάτα | Αλτάζη Κουνδούρη | 160 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
13. | Φρεγάτα | Γεωργίου Καλλιγά | 150 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
14. | Φρεγάτα | Στεφάνου Κουνδούρη | 160 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
15. | Πάγκος | Στάθη Καργάτου | 174 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
16. | Μαρτίγος | Πανά Καλλιγά | 95 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
17. | Μαρτίγος | Σπύρου Ποποπούλου | 100 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
18. | Μαρτίγος | Δημάκη Παξινού | 10 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
19. | Μαρτίγος | Αποστόλη Ανδραβιδάκη | 120 | Ναυπηγηθέν εν Αλφειώ | |||||
20. | Μαρτίγος | Γεωργ. Ριτσαρδοπούλου | 140 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
21. | Φρεγάτα | Γερασίμ. Κουνδούρη | 150 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
22. | Μαρτίγος | Στάθη Παξινού | 80 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
23. | Μαρτίγος | Δήμου Γάζη | 65 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
24. | Μαρτίγος | Διονυσίου Καραβία | 130 | Ναυπηγηθέν εν Μεσολογγίω | |||||
25. | Πολάκα | Ιωάννη Βιλημπάση | 350 | Ναυπηγηθέν εν Λιβόρνω | |||||
Το όλον: | 3.782 | ||||||||
Πίνακες των πλοίων Μεσολογγίου – Αιτωλικού, Ναυτικές Δραστηριότητες
Αυτός, το 1764, σε συμπτωματική καταμέτρηση των ελλιμενιζόμενων στο καραβοστάσι πλοίων, το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό διέθεταν 75 πλοία, από τα οποία τα 51 είχανε ναυπηγηθεί σε σχετικές εγκαταστάσεις του Μεσολογγίου. Πρόκειται για έναν άθλο, αν λάβουμε υπόψη μας ότι τα ελληνικά νησιά (Ύδρα – Ψαρά – Σπέτσες), όπως και το Γαλαξίδι, αρκετά αργότερα, μετά τα Ορλωφικά του 1770, απέκτησαν εμπορικά πλοία.
Η πρωτοπορία του Μεσολογγίου στη θάλασσα σημειώνεται και από το γεγονός ότι δικό του πλοίο μπήκε πρώτο στη γραμμή με την Ιταλία. Ο Γάλλος πρόξενος της Άρτας, Μπουίγ, ανήγγειλε ανήσυχος το γεγονός στο Υπουργείο Εξωτερικών της χώρας του, επισημαίνοντάς το, ως εξαιρετικό, γράφοντας, στις 5 Μαΐου του 1745, τα ακόλουθα:
«Εις την ακτοπλοΐαν της σκάλας αυτής εισήλθεν Ελληνικόν πλοίον από το Μεσολόγγι. Υπάρχουν εις το Μεσολόγγι περισσότερα από 50 μικρά πλοία ή ταρτάνες (ανεμότρατες), 1, 2 έως 180 τόνων χωρητικότητος, ικανά να αφαιρέσουν την σκάλαν αυτήν από τα πλοία μας, όταν η ειρήνη αποκατασταθή. Πρώτον, διότι όλοι οι έμποροι που ευρίσκονται εις την Μεσσήνην και εδώ, είναι Έλληνες, ευχαρίστως προτιμώντες τους ομοεθνείς των. Δεύτερον, διότι υπό την σημαίαν αυτήν εξαιρούνται από τα προξενικά δικαιώματα, όπερ έχει μεγίστην σημασίαν. Αφ’ ης τα πλοία αυτά επέτυχον την άδειαν του Μεγάλου Κυρίου της Μάλτας, ταξιδεύουν με πλήρη ασφάλειαν, χωρίς εμπόδιον και χωρίς φόβον».
Αργότερα, στις 30 Δεκεμβρίου 1746, ο Μπουίγ, γράφει και πάλι στο Υπουργείο Εξωτερικών:
«Τα Μεσολογγίτικα πλοία κυριαρχούν, τώρα, απολύτως, εις την ακτοπλοΐαν της σκάλας και δεν γίνεται πλέον λόγος διά καμμίαν άλλην σημαίαν. Υπάρχει εν εξ αυτών, που κυβερνάται από τον πλοιοκτήτην του Κωνσταντίνον Εμμανουήλ, ο οποίος έχει κάμει εξ ταξίδια από εδώ εις την Μάλταν και από την Μεσσήνην εδώ. Μόλις φεύγει ένα από τα πλοία αυτά φθάνει εν άλλον. Μόνο ένα δραστικόν μέσον θα εμποδίση να προχωρήσουν και εις άλλες “σκάλες” εις τας οποίας ασφαλώς θα επεκταθούν».
Υπήρχε, βέβαια, και σημαντικός αριθμός από μικρά ψαράδικα σκάφη (γαΐτες, μικρά πλεούμενα και πριάρια), τα οποία δεν λαμβάνονται υπόψη, δεδομένου ότι χρησίμευαν μόνο για ψάρεμα και μεταφορές από και προς τα νησάκια της λιμνοθάλασσας, που είχαν εξελιχθεί σε ιχθυοτροφεία.
Σχετικά με τη δραστηριότητα των μεσολογγίτικων πλοίων στις θάλασσες και στους λιμένες, οι ξένες ναυτικές δυνάμεις ανησυχούσαν ότι θα έχαναν τη δουλειά τους και θα διέφευγε από τα χέρια τους το διεξαγόμενο εμπόριο. Τα μεσολογγίτικα πλοία έκαναν ταξίδια στους μακεδονικούς λιμένες και στη Θεσσαλονίκη, όπου μετέφεραν εμπορεύματα από τη Βενετία. Αναφέρεται, μάλιστα, το μεσολογγίτικο πλοίο «Polacca Missolongiota» του Πέτρου Τσάλα, με το όνομα «Παναγία του όρους Σπηλαίου» (Madonna de Mondo Spileo), που έφερε, στις 24 Απριλίου 1762, εμπορεύματα στη Θεσσαλονίκη, για να τα παραλάβουν έμποροι από τα Γιάννενα. Εξαιτίας αυτών των εμπορικών ναυτικών δραστηριοτήτων των μεσολογγίτικων πλοίων και καραβοκυραίων, ο Κοχ, από τις αρχές του 1761, επεσήμανε, με αναφορές του στη Δημοκρατία της Βενετίας, ότι κινδύνευε η βενετική σημαία να εκλείψει από τη Θεσσαλονίκη. Θα την εκτοπίζανε τα πολλά ναυλωμένα εμπορικά πλοία του Μεσολογγίου, που συνεχώς αύξαναν τη ναυτιλιακή τους κίνηση, λόγω του γεγονότος ότι τα υποστήριζε ο ελληνικός πληθυσμός.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν αναμφισβήτητη ιστορική πραγματικότητα, η οποία καταγράφεται σε αρχεία της Βενετίας και σε αλληλογραφία του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας. Τα μεσολογγίτικα πλοία αποτελούσαν σοβαρό κίνδυνο για το ναυτικό εμπόριο της Γαλλίας και της Βενετίας.
«Ούτω το Μεσολόγγιον – καταγράφει σε έκθεσή του ο Ιωάννης Λάππος, στις 12 Νοεμβρίου 1764 – έχον πλοία, περιλαμβάνοντα εν συνόλω τόνους 10.640, συνυπολογίζεται και το Αιτωλικό, δύναται να θεωρηθή ως ο πρώτος ιστορικός λιμήν της νεωτέρας Ελλάδος, αφού στερούμεθα τοιαύτης επισήμου καταγραφής της ναυτικής δυνάμεως ετέρων ελληνικών λιμένων μέχρι του τέλους της παρελθούσης εκατονταετηρίδος».
Οι Γάλλοι και οι Βενετοί θέλανε να αντιμετωπίσουν δραστικά και αποτελεσματικά την κατάσταση αυτή, αφού έβλεπαν ότι μειώνονταν συνέχεια η δική τους εμπορική ναυτική δραστηριότητα. Μηχανεύτηκαν διάφορα αντίμετρα, μεταξύ των οποίων να παραχωρούν, αμέσως και χωρίς πολλές διατυπώσεις, τίτλους συνιδιοκτησίας στους Μεσολογγίτες, σε δικά τους μικρά πλοία. Ο άλλος δυναμικός τρόπος «εξοντώσεως» και παραμερισμού των μεσολογγίτικων πλοίων, ώστε να περιορίσουν τον ανταγωνισμό, ήταν να στρέψουν τους κουρσάρους εναντίον τους. Πραγματικά, στα ανοικτά των θαλασσών, τα μεσολογγίτικα πλοία αντιμετώπιζαν επιθέσεις κουρσάρικων πλοίων. Αλλά το σθένος, η ευφυΐα και η ικανότητα των Μεσολογγιτών καραβοκυραίων – εφοπλιστών της εποχής – ξεπέρασε όλα τα εμπόδια. Οι Μεσολογγίτες δεν είχαν κανένα λόγο να επιδιώκουν συνιδιοκτησία μικρών πλοίων με ξένους ιδιοκτήτες, διότι είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράζουν ή να ναυπηγούν δικά τους πλοία. Επίσης, για να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τα κουρσάρικα πλοία, με ανοχή και το αζημίωτο της Τουρκικής Διοίκησης, εξόπλισαν τα καράβια τους με πυροβόλα και ανταπέδιδαν τα χτυπήματα.
Έτσι, όλες οι προσπάθειες των ξένων να εξαγοράσουν και να βγάλουν από τη μέση τους Μεσολογγίτες καραβοκυραίους, πέσανε στο κενό. Δεν βρήκαν καμία ανταπόκριση.
Αυτό που κράτησαν ζηλότυπα και με σθένος οι Μεσολογγίτες τόσα χρόνια με «τα δόντια», δεν δίστασαν να το θυσιάσουν όταν τους κάλεσε η πατρίδα. Διέθεταν πλούτο, δύναμη και ισχύ, αλλά ταυτόχρονα διατηρούσαν άσβεστη την ελπίδα για την ελευθερία της Ελλάδος, ενώ παιδιά τους σπούδαζαν και στο εξωτερικό. Δεν μπορούσαν να υπομένουν μοιρολατρικά τη σκλαβιά των Οθωμανών, με όσα προνόμια και αν απέκτησαν.
Ορλωφικά
Οι Μεσολογγίτες ήταν προετοιμασμένοι ψυχολογικά και ηθικά για την Επανάσταση, που ήρθε τώρα από τη Ρωσία. Την περίμεναν. Την ήλπιζαν. Την προσδοκούσαν χρόνια και χρόνια, έχοντας την πεποίθηση ότι μόνο η ομόδοξος Ρωσία ήταν σε θέση να βοηθήσει το σκλαβωμένο έθνος και να διώξει τους Τούρκους. Οι Έλληνες, δυστυχώς, πίστευαν στους ομόδοξους Ρώσους, ότι μόνο αυτοί μπορούσαν να τους βοηθήσουν. Αλλά οι Ρώσοι εκμεταλλεύονταν τον μύχιο πόθο των Ελλήνων. Κάθε φορά που εκτραχύνονταν οι σχέσεις της Ρωσίας με την Τουρκία, δυνάμωνε η ελπίδα των Ελλήνων, ενώ όταν εξομαλύνονταν, εγκαταλείπονταν κατά κανόνα οι Έλληνες. Οι Ρώσοι, εξάλλου, είναι αμφίβολο αν είχανε ειλικρινές ενδιαφέρον να ελευθερώσουν τους Έλληνες. Οι βλέψεις τους μάλλον ήταν στραμμένες προς την Κωνσταντινούπολη, φιλοδοξώντας να την κατακτήσουν, για να καταστεί η Ρωσία η τρίτη Ρώμη και ο Τσάρος να στεφθεί Αυτοκράτορας των Ρωμαίων και πασών των Ρωσιών! Θεωρούσαν την Κωνσταντινούπολη κληρονομιά τους, μετά από το γάμο του Ιβάν Γ’ του Τρομερού με την Πριγκίπισσα Σοφία, κληρονόμο των Παλαιολόγων.
Όταν οι Ορλώφ πήρανε την έγκριση να κατέβουν στην Ελλάδα, έστειλαν ως προπομπό τους, από το 1766, τον Λοχαγό πυροβολικού του ρωσικού στρατού, τον Γεώργιο Παπαζώλη, καταγόμενο από τη Σιάτιστα. Έφτασε στην Αιτωλοακαρνανία κι άρχισε τις επαφές του.
Ο Παπαζώλης εγγυήθηκε στους Έλληνες αρματολούς και προύχοντες ότι αν μετείχαν στο κίνημα, η Ρωσία θα τους έστελνε επαρκές πολεμικό υλικό και θα εμφανιζόταν ο ρωσικός στόλος στα παράλια της Πελοποννήσου. Η υπόσχεση αυτή μερικώς πραγματοποιήθηκε. Η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη η Β’, η οποία συνέχιζε το μεγαλεπήβολο πολιτικό πρόγραμμα του Μεγάλου Πέτρου, έστειλε ένα μικρό στόλο, με ελάχιστο εξοπλισμό, υπό τον Θεόδωρο Ορλώφ, ο οποίος αγκυροβόλησε στο λιμάνι του Οιτύλου, στην Μάνη.
Οι Τούρκοι, με τη βοήθεια των Γάλλων, κήρυξαν πόλεμο, χτυπώντας το στόλο της Ρωσίας, το 1769. Από ενθουσιασμό, Έλληνες Προύχοντες και Οπλαρχηγοί το Μάρτιο του 1770 υψώνουν τη Σημαία της Επαναστάσεως, χωρίς επαρκή προετοιμασία και χωρίς να έχουν προηγουμένως συνεννοηθεί με τους Ρώσους.
Τον επόμενο μήνα, Απρίλιο, καταφθάνει με ρωσικά πλοία και ο δεύτερος Ορλώφ, ο Αλέξιος, το όνομα του οποίου πήρε η εξέγερση.
Στο Μεσολόγγι, κατά την περίοδο αυτή, επικρατεί μεγάλος ενθουσιασμός. Σχηματίζεται προσωρινή Κυβέρνηση, υπό την Προεδρία του Διδασκάλου του Γένους Παναγιώτη Παλαμά και μέλη τους ιατροφιλοσόφους Ανδρέα Καλογερά και Αναστάσιο Γουλιμή.
Ο Ορλώφ τούς έδινε συνεχώς υποσχέσεις, τις οποίες οι Έλληνες πίστευαν, αλλά φαίνεται ότι και ο ίδιος ο Αλέξιος Ορλώφ κατεχόταν από φιλοδοξία, χωρίς να έχει επαρκείς εγγυήσεις της Τσαρίνας.
Καταστροφή του Ναυτικού των δύο πόλεων και των στόλων τους. Μεταφορά του πληθυσμού στην Ζάκυνθο
Ουσιαστικά, μέσα στον ενθουσιασμό τους, οι Μεσολογγίτες εξαπατήθηκαν ως προς τις προθέσεις της Ρωσίας. Εναντίον τους ήρθαν Αλβανοί. Τα μεσολογγίτικα καράβια βρέθηκαν, ξαφνικά, μπροστά στα κουρσάρικα πλοία των Δουλτσινιωτών, που ήταν εξοπλισμένα από την Τουρκία και είχαν καταπλεύσει εκεί για να καταπνίξουν την Επανάσταση. Ο κουρσάρικος στόλος ήταν πολυάριθμος και πολύ καλά εξοπλισμένος σε βαρύ οπλισμό, ειδικά για ναυμαχία. Τα μεσολογγίτικα καράβια ήταν εμπορικά και είχαν ελαφρύ οπλισμό, ένα ή δύο κανονιών, που τα χρησιμοποιούσαν για να αμύνονται κατά των πειρατών, μεμονωμένα.
Παρ’ όλα αυτά, οι Μεσολογγίτες δεν πτοούνται. Μένουν εκεί, για να πολεμήσουν. Η ναυμαχία ήταν σκληρή και άνιση, αφού οι Δουλτσινιώτες υπερέχουν σε αριθμό πλοίων και οπλισμό. Η ναυμαχία (με μια πρόσκαιρη διακοπή την οποία εκμεταλλεύονται οι Μεσολογγίτες και στέλνουν τους κατοίκους στην Ζάκυνθο), διαρκεί μια εβδομάδα, στο τέλος της οποίας επικρατούν οι «πειρατές». Όλα τα μεσολογγίτικα πλοία καίγονται και καταστρέφονται. Στη συνέχεια, πυρπολείται ολόκληρο το Μεσολόγγι, που καιγόταν για τρεις μέρες, όπως περιγράφει ο Γάλλος Πρόξενος στην Πάτρα Rose.
«Έβλεπον επί τρεις ημέρας και τρεις νύκτας να καίγεται η πόλις του Μεσολογγίου, της οποίας δωδεκασχίλιοι εκ των κατοίκων εσώθησαν από την σφαγήν, καταφυγόντες εις την Επτάνησον. Και ογδοήκοντα πλοία του Μεσολογγίου απετεφρώθησαν…».
Επιστροφή των κατοίκων. Επανίδρυση μερικώς του Ναυτικού
Η καταστροφή της πόλεως ήταν ολοσχερής, αλλά και πάλι οι Μεσολογγίτες μετά το τέλος του Βενετοτουρκικού Πολέμου (1768-1774) και με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, γύρισαν στην πατρίδα τους και έχτισαν πάλι τα σπίτια τους, ενώ σταδιακά ναυπήγησαν νέα πλοία, όπως αναφέρει ο Πουκεβίλ. Σύμφωνα με πληροφορίες, μετά την καταστροφή των Ορλωφικών, το Μεσολόγγι ναυπήγησε 20 εμπορικά πλοία και 40 βρατσέρες (είδος ιστιοφόρου) και οι Μεσολογγίτες άρχισαν να ταξιδεύουν, εμπορευόμενοι στην Ανατολή και να διασχίζουν το Αδριατικό Πέλαγος. Η παράδοση, μάλιστα, διασώζει αρκετά ονόματα καπεταναίων, που έδρασαν στη δεύτερη αυτή περίοδο ακμής του εμπορικού ναυτικού του Μεσολογγίου. Πρόκειται, ενδεικτικά, για τους: Ιγγλέζο, Γκόρπα, Ραζήδες, Αραπογιάννη, Βαλσαμάκη, Ποθητό Σιδέρη, Κατσαούνη, Μπούρμπαχη, Κοργιάννη, Χαρατσάρη και Καψάλη. Όλοι τους ήταν επιφανείς Πλοίαρχοι της αναγέννησης της ναυτιλίας του Μεσολογγίου.
Η υπαγωγή των δύο πόλεων αρχές του 19ου αιώνα, συνετέλεσε στη διάλυση του Ναυτικού
Δυστυχώς, όταν ο Αλή Πασάς το 1804 ανέλαβε τη διοίκηση της περιοχής, καταδίωξε συστηματικά τα μεσολογγίτικα πλοία με υπερφορολόγηση και με μετάταξη του προσωπικού τους στο ιδρυθέν δικό του εμπορικό ναυτικό. Στο μεταξύ, λόγω του πολεμικού εξοπλισμού τους για την αντιμετώπιση των πειρατικών και τουρκικών επιθέσεων, η συντήρησή τους έγινε πολυδάπανη. Σιγά-σιγά το ακμαίο μεσολογγίτικο εμπορικό ναυτικό άρχισε να φθίνει, παραδίνοντας τη θέση του στα γαλαξιδιώτικα πλοία, που υποστήριξε ο Αλή Πασάς. Άλλα καράβια ναυτολογήθηκαν σε ξένα λιμάνια, άλλα καταστράφηκαν, άλλα πουλήθηκαν σε ξένους, ώστε, κατά τον Dodwell, το 1806 ο εμπορικός στόλος του Μεσολογγίου αριθμούσε μόνο 18 μεγάλες βάρκες και 13 μικρότερες, που είχαν τη σύνδεση της πόλεως με τα νησιά της Επτανήσου. Στα 1813, λέει ο Πουκεβίλ, ότι το Μεσολόγγι διέθετε μία πολάκα και 18 μεγάλες βάρκες, χωρητικότητας των 20 τόνων η κάθε μία.
Έτσι, έληξε άδοξα η προσπάθεια ανάκαμψης της εμπορικής ναυτιλίας και η θαλασσινή ισχύς του Μεσολογγίου.
Μετά το 1813 το Μεσολόγγι δεν διαθέτει πια εμπορικό στόλο. Νέα ναυτική δύναμη εμφανίζεται αργά αλλά σταθερά και είναι το Γαλαξείδι.
Επίλογος
Πληροφορίες σχετικές παρέχει ο Σπυρίδων Ι. Τρικούπης στην ιστορία του:
«Μετά την πρόοδον του ναυτικού του Γαλαξειδίου – γράφει – δεν εναυπηγούντο πλέον μεγάλα πλοία εις το Μεσολόγγι, ικανόν δε μέρος των κατοίκων του ήσαν ναύται, μετερχόμενοι την ακτοπλοΐα ή πλέοντες επί ξένων πλοίων».
Παρ’ όλα αυτά, πάρα πολλοί Μεσολογγίτες διαδραματίζουν ρόλο στο ναυτικό άλλων περιοχών, προσφέροντας τις γνώσεις, τις ικανότητες και τις υπηρεσίες τους. Το Μεσολόγγι διέθετε ικανούς ετοιμοπόλεμους και έμπειρους ναυτικούς, που είχαν ασκηθεί στη χρήση των όπλων και των πυροβόλων εναντίον των πειρατών. Άλλωστε, αυτοί αργότερα, κατά τον αγώνα του 1821, θα επανδρώσουν και τα κανονιοστάσια των τειχών του Μεσολογγίου. Αναφέρονται πολλά ονόματα, όπως λ.χ. οι Σιδέρηδες, που ήταν μια από τις ευγενέστερες και επιφανέστερες οικογένειες του Μεσολογγίου. Ο Δημήτριος Σιδέρης, στα 1764, ήταν Πλοίαρχος.
Η ιστορία διασώζει ότι κατά την έναρξη της Εθνεγερσίας, μία από τις γολέτες (βενετικό ιστιοφόρο σκάφος), που στην Επανάσταση συνέλαβε τη σκούνα (είδος ιστιοφόρου πλοίου) του φιλότουρκου Άγγλου Προξένου στην Πάτρα Γκρην, που συνόδευε τη γολέτα του Γιουσούφ Πασά, η οποία μετέφερε στην Πάτρα Τούρκους στρατιώτες, ρουχισμό, παπούτσια και άλλα είδη, ανήκε στον Δημήτριο Σιδέρη, γιο του Στάμου Σιδέρη. Έλαβε ακόμη μέρος, μαζί με άλλους 50 Μεσολογγίτες, υπό τον Γιαννάκη Ραζηκότσικα, στη μάχη της Σπλάντζας, στις 4 Ιουλίου του 1822, όπου εκτός από δύο μωραΐτικα πλοία, και δύο μεσολογγίτικα, υπό τους Σιδέρη και Τσιριγώτη, βοήθησαν τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, τη σορό του οποίου μετέφερε ο Σιδέρης στο Μεσολόγγι, όπου έγινε η ταφή του. Ο Σιδέρης έγινε ο πρώτος Διευθυντής του «Φροντιστηρίου της Θαλάσσης», είδος Ναυτοδικείου που ιδρύθηκε στο Μεσολόγγι. Το 1824 διορίστηκε Φρούραρχος του Μεσολογγίου. Σκοτώθηκε πολεμώντας, στις 21 Μαΐου 1825, ως αρχιπυροβολητής στο κεντρικό κανονιοστάσιο του Μάρκου Μπότσαρη.
Μία άλλη μεγάλη ναυτική μεσολογγίτικη οικογένεια ήταν οι Λανταίοι, ιδιοκτήτες μεγάλων πλοίων. Ο Αναστάσιος Λάντος, Αξιωματικός του πυροβολικού, έλαβε μέρος στη μάχη του Βασιλαδιού, όπου έγινε παρανάλωμα του πυρός όταν πήρε φωτιά η πυριτιδαποθήκη της νησίδας.
Άλλος σημαντικός ναυτικός του Μεσολογγίου ήταν ο Διονύσιος Φραγκρίλας.
Ο Μήτρος Δεληγιώργης επίσης, ήταν μεγάλη προσωπικότητα του ναυτικού αγώνα. Πρόσφερε σημαντικές και πολύτιμες υπηρεσίες στην πατρίδα. Ήταν Αρχηγός των γενναίων πυροβολητών – πρώην ναυτών – του Μεσολογγίου. Όσοι από τους πυροβολητές σώθηκαν στην Έξοδο, τον ακολούθησαν στο Ναύπλιο, όπου στις 8 Μαΐου 1826 διορίσθηκε Φρούραρχος στο Μπούρτζι επί δύο χρόνια (Μάιος 1826 – Μαρ. 1828). Εξελίχθηκε σε Αρχηγό της Χωροφυλακής.
Ο Σπύρος Παπούλας ήταν άλλος ένας Μεσολογγίτης ήρωας της ναυτοσύνης. Στην πολιορκία του Αιτωλικού υπηρετούσε ως Δεκανέας σε πολεμική πάσαρα. Αργότερα έγινε πλοιοκτήτης των καραβιών «Έκτωρ» και «Αθηνά».
Ο Μάνθος Τρικούπης αναφέρεται, επίσης, μεταξύ εκείνων που τραυματίσθηκαν θανάσιμα σε συμπλοκή πολεμικών πλοιαρίων, μέσα στη λιμνοθάλασσα.
Ο Κωνσταντίνος Πρινέας ή Τσιριγώτης ήταν ένας ήρωας, για τον οποίο σώζονται πολλά στοιχεία. Ο Τσιριγώτης υπηρετούσε στο ναυτικό του Αλή Πασά. Όταν αυτός ετοιμαζόταν να επαναστατήσει εναντίον του Σουλτάνου, έστειλε τον Τσιριγώτη με πλοία να πάει στην Πάτρα, να στρατολογήσει Αλβανούς. Ο Τσιριγώτης έφτασε στα αχαϊκά παράλια και άραξε στον Άη-Σώστη, όπου ζούσε η οικογένειά του. Θέλησε να την επισκεφτεί, οπότε εκεί πληροφορήθηκε την Επανάσταση του Αλή κατά του Σουλτάνου. Φυσικά ο Τσιριγώτης δεν γύρισε στην Πρέβεζα και, για να έχει κάποια σοβαρή δικαιολογία, βούλιαξε το πλοίο του “Τερψιχόρη”, αναφέροντάς το ως ναυάγιο. Μόλις ο Αλή Πασάς ηττήθηκε, ο Τσιριγώτης ανέλκυσε το βουλιαγμένο πλοίο του, το επισκεύασε και συμμετείχε στις 4/7/1822 στη μάχη της Σπλάντζας, υπό τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη. Εκεί, έβγαλε ένα κανόνι στην στεριά και συνέχισε να πολεμά τους Τούρκους. Αναφέρεται η παληκαριά του ως περισσή στα πολεμικά αυτά γεγονότα. Ο Κωνσταντής Πρινέας ή Τσιριγώτης έλαβε μέρος ως Πολιτάρχης και Αρχιπυροβολητής στην τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου. Και στην περίπτωση αυτή έδειξε τις ικανότητές του ως πολεμιστής και δεινός σκοπευτής. Πέθανε με το βαθμό του Αντιστράτηγου του αγώνα 1821 στον Κάλαμο, όπου είχε αποσυρθεί, λόγω της κλονισμένης υγείας του.
Ο Χρύσανθος Μωραϊτάκης υπηρετούσε και αυτός ως Αξιωματικός στο ναυτικό του Αλή Πασά. Όταν έγινε η Επανάσταση, βρισκόταν στην Πρέβεζα. Αμέσως, με το πλοίο του Αράκυνθος, κατέπλευσε στο Μεσολόγγι, όπου ζούσε η οικογένειά του, και βοήθησε τον Αγώνα πολεμώντας και μεταφέροντας τρόφιμα από τα νησιά της Επτανήσου.
Τα μεσολογγίτικα πλοία ήταν ολιγάριθμα, αλλά αποτελεσματικά, σημειώνει η εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά», που εξέδιδε ο Ι. Ι. Μάγερ. Η εφημερίδα αναφέρεται στον κατάπλου επτά τουρκικών πλοίων, τα οποία στο ακρωτήριο του Πάπα συγκρούστηκαν με τρία μικρά μεσολογγίτικα πλοία, με Κυβερνήτες τους Κωνσταντή Τρικούπη, Δημ. Παναγιώτη και Χρύσανθο Μωραϊτάκη. Η ναυμαχία κράτησε δύο ώρες. Τα επτά τουρκικά καράβια (μία κορβέτα, δύο μπρίκια και τέσσερις γολέτες) αναγκάστηκαν να φύγουν και να επιστρέψουν στη βάση τους, στην Πάτρα.
Τέλος, ο Μωραϊτάκης, μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου, πήγε στο Ναύπλιο, όπου κατατάχθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό. Έλαβε μέρος στην επιχείρηση ανακτήσεως του Βασιλαδιού στις 27 Δεκεμβρίου του 1827. Το 1827 και το 1828 αναφέρεται ότι ήταν Κυβερνήτης πολεμικού πλοίου, κάτω από τις διαταγές του Ναύαρχου Ανδρέα Μιαούλη. Όταν ήρθε ο Όθωνας, ο Μωραϊτάκης απολύθηκε από το Ναυτικό και γύρισε στο Μεσολόγγι. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του αναγκάστηκε να εργάζεται για να μπορεί να ζήσει, δεδομένου ότι δεν πήρε σύνταξη, παρότι είχε δώσει τα πάντα στην πατρίδα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
- CD Οδηγός για το Μεσολόγγι, έκδοση Κέντρου Λόγου και Τέχνης Μεσολογγίου η «Διέξοδος».
- Β. Α. Λαμπρόπουλου, ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ – Η ΙΕΡΗ ΠΟΛΗ – ΜΗΤΡΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, εκδόσεις I. Β. Βασδέκης, Αθήνα, 2003.
- Δημ. Φωτιάδη, Το Μεσολόγγι.
- Διον. Κόκκινου, Ακαδημαϊκού, Η Ελληνική Επανάστασις.
- Εγκυκλοπαίδειες ΗΛΙΟΣ, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Π. Δανδράκη, ΠΑΠΥΡΟΣ, ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ, ΠΑΠΥΡΟΣ- ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ.
- Ιστορικό αρχείο Ιθάκης.
- Ιωάννου-Ιάκωβου Μάγερ, Ημερολόγιο της Πολιορκίας του Μεσολογγίου, 1825-1826.
- Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ακαδημαϊκού, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
- Κ. Στασινόπουλου, Το Μεσολόγγι, Αθήναι, 1925.
- Κων. Πετρονικολού, Γυμνασιάρχη, Το Μεσολόγγι και η προσφορά του στον Αγώνα.
- Λεονταρίτη Γ., Ελληνική εμπορική ναυτιλία (1453-1850), Αθήνα, 1987.
- Μαξίμου Σεραφείμ (Σ. Βορείου), Το ελληνικό εμπορικό ναυτικό κατά τον XVII αιώνα, Αθήνα, 1976.
- Νικ. Κοσομούλη, Ενθυμήματα Στρατιωτικά.
- Νικολάου Κολόμβα, Αντιστρατήγου ε.α., Βασιλάδι – Η Ιστορική Νησίδα – κλειδί της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου, Αθήνα 2010.
- Νικολάου Μακρή, Στρατηγού, Ιστορία του Μεσολογγίου, 1908.
- Νίκου Κολόμβα, Αντιστρατήγου ε.α., Η Εποποιία της Κλείσοβας.
- Νίκου Κολόμβα, Αντιστρατήγου ε.α., Οι Αθάνατοι Πρόμαχοι.
- Νίκου Στ. Βλασσόπουλου, Η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων, τ. Α και Β, Αθήνα, 1995.
- Νίκου Στ. Βλασσόπουλου, Το Ναυτικό του Μεσολογγίου τον 18ο αιώνα, εκδόσεις Τζέι και Τζέι Ελλάς, Μάρτιος, 2005.
- Ντούλη Πάνου, Η οικογένεια Δημητρίου Σιδέρη, Αθήνα, 1971.
- Σ.Κ. Αλεξανδροπούλου: Νότια Αιτωλία – Το οδικό δίκτυο έως τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, Αθήνα, 1993.
- Σπ. Κανίνια, Εισαγγελέα Αρείου Πάγου, Ιστορικά Θέματα.
- Σπυρίδωνος Τρικούπη, Η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως.
- Σπυρομήλιου, Απομνημονεύματα.
- Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα, έκδοση Εθνικής Τράπεζας.
- Χαρλαύτη Τζελίνα, Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας (19ος – 20ός αιώνας), Αθήνα, 2001.
- Χρ. Εμμ. Αγγελομάτη, Το Μεσολόγγι στο σταυροδρόμι της Δόξας.
- Χρήστου Γ. Ευαγγελάτου, Η Ιστορία του Μεσολογγίου.
- Σπυρίδωνος Γ.Ζάρκου,Το ναυτικόν του Μεσολογγίου κατά τον 18 αιώνα.Αθήναι 1973.
- Ιστολόγιο: https ://www.politeianet.gr
- Ιστολόγιο: https://www.protoporia.gr
- Ιστολόγιο : https://www.lemoni.gr
- Ιστολόγιο: https://www.captainbook.gr
- Ιστολόγιο: https://iaitoloakarnania.gr