Της ιστορικού Ανθής Παπαθανασίου
Στις 14 Δεκεμβρίου 2022, ημέρα Τρίτη, για το Χρήστο Κοσμά τα δεσμά του χρόνου λύθηκαν. Η ιστορία του κοντά μας τελείωσε και άρχισε για τους αιώνες. Ο ίδιος, πήρε το δρόμο για την άλλη όχθη των ημερών αφήνοντας μόνη τη Θέρμια γη και την Απολλώνια Πολιτεία της, που ο ίδιος είχε ταχτεί ολάκερη ζωή να φυλάει, μόνη χωρίς το δικό της «Ανδρόνικο» όπως τον έλεγε ο Λάζαρος Κολώνας διαβάζοντας το πάθος του.
Ολάκερη ζωή ο Χρήστος Κοσμάς αφιερώθηκε στο ιδανικό αυτής της ιερής Απολλώνιας πολιτείας του Θέρμου και το υπερασπίστηκε …
Γεννημένος πριν από 88 χρόνια στο Θέρμο, με καταγωγή από την Καρυά της Ευρυτανίας, με μόνο του εφόδιο την ηθική του προσωπικότητα και το καθαρό βλέμμα και φρόνημα του βουνίσιου ανθρώπου, μεγάλωσε στο Θέρμο, ασκημένος από παιδί στο ελάχιστο και πασχίζοντας στο χρόνο, να οργανώνει τη ζωή του μέρα τη μέρα. Ξωμάχος, γανωματής, αγωγιάτης, στην πρώτη δοκιμή της ζήσης του. Το 1966 από τη γενναιόδωρη και φίλια διάθεση του κουμπάρου του Διονυσίου Θανασούλη, εμπόρου με κύρος και κύκλο γνωριμιών, διορίστηκε νυχτοφύλακας στον αρχαιολογικό χώρο του Θέρμου.
Αυτό, θα στρέψει το τιμόνι της ζωής του σε μία κοίτη διαφορετική. Ένα νέο νόημα στη ζωή του σαν ιδανικό, που κατάλαβε ότι έπρεπε ο ίδιος να υψωθεί για να αναγνώσει. Ξωμάχος το πρωί, έπαιρνε το βράδυ το ποδήλατο και στο μικρό πρόχειρο φυλάκιο, τον περίμενε ένα μικρό τραπέζι, μία καρέκλα και μία λάμπα πετρελαίου, που τον βοηθούσε να διαβάζει για να φύγει πέρα από τα ελάχιστα γράμματα τού Δημοτικού που είχε μάθει και για να εννοήσει το πολύτιμο που του δόθηκε να φυλάει τις νύχτες. Αυτά τα πολύτιμα ευρήματα, πειστήρια εκείνου του παλαιού πεφωτισμένου χρόνου τής Απολλώνιας Πολιτείας, που απεφάσισε να τα διαβάσει, διαμόρφωσαν στο χρόνο μία δεύτερη υπόσταση στον άνθρωπο αυτό. Έτσι οι αρχαιότητες έγιναν ένα ιδανικό άξιο μιας ψυχής που διάβαζε.
Αυτό, μέσα στο χρόνο της θητείας του, το διατύπωσε έμπρακτα αναζητώντας και φυλάσσοντας τα ίχνη τού παλαιού ένδοξου εκείνου χρόνου. Με τη δύναμη τού νεοφώτιστου σ’ αυτόν τον άλλο πολιτισμό, έγινε ο ακούραστος εργάτης του. Στην κάθε μέρα της θητείας του, έφευγε πέρα από τις απαιτήσεις και τις αντιξοότητες του καθημερινού βίου και έστρεφε στο μεγάλο πρόσωπο της Απολλώνιας γης, ορθάνοιχτα τα μάτια του.
Παντρεμένος με τη Θέρμια Πολυξένη Δεληκοστωπούλου, απέκτησε μαζί της τέσσερα παιδιά: τον Κωνσταντίνο, το Δημήτριο, την Παναγιώτα και το Γεώργιο. Ο ίδιος, αφιερωμένος στις απαιτήσεις αυτού του νέου δρόμου που του ανοίχτηκε, άφησε στην Πολυξένη το μεγαλύτερο μέρος τής οικογενειακής ανάγκης. Η ίδια, υπό το βάρος της ευθύνης των τεσσάρων παιδιών, τού έλεγε: «οι πέτρες είναι ο θεός σου…».
Κάποιες φορές ο Χρήστος Κοσμάς, έφερνε μικρά τα παιδιά του στον ιερό χώρο και τους έδινε τα πρώτα μαθήματα του ξεχωριστού και του πολύτιμου. Η κόρη του Παναγιώτα Κοσμά- Μπαμπάτσικου μού παρέδωσε από τα παιδικά της βιώματα: «Κάποτε λόγω ενός προβλήματος υγείας της μάνας μας, μάς είχε πάρει κοντά του στον αρχαιολογικό χώρο. Εγώ, μικρό παιδάκι, πήρα δύο μαρμάρινα θραύσματα και τα έτριβα μεταξύ τους. Τότε για πρώτη και τελευταία φορά, δοκίμασα την αυστηρότητα του πατέρα μου, όταν με σταμάτησε φωνάζοντας μου, να μην τραυματίζω τις πέτρες… Τότε κατάλαβα ότι ήταν κάτι το σημαντικό ό τι υπήρχε εκεί».
Η μεταμόρφωση ενός ταπεινού ανθρώπου εδώ, όταν φεύγει από την πρώτη του κατάσταση, και βρίσκεται αντιμέτωπος μ’ έναν έρωτα που η δύναμή του, τού υπαγόρευε συμπεριφορές για τη διακονία του. Ένα ποδήλατο στην αρχή για τα κοντινά και μετά ένα μηχανάκι τον έφερναν κοντά σ’ αυτό που μέσα στο χρόνο, τού έγινε ταυτότητα και δεύτερη φύση. Από το Θέρμο μέχρι τη Μακρυνεία και μέχρι τους Οινιάδες. Διάβαζε την ανάγκη των αρχαιολόγων, τους βοηθούσε, τους προστάτευε με το καθαρό πατρικό συναισθηματικό του απόθεμα. Πρακτικός όσο έπρεπε, μετέτρεπε στο δικό του σύμπαν, τα ευρήματα σε εικόνες. Η αποζημίωσή του ήταν η στερέωση ενός ρόλου σαν προορισμός και η σταδιακή μύησή του στη συνθήκη μιας άλλης αθανασίας.
Εγώ τον γνώρισα στο χρόνο της ανημπόριας του και για τούτο, για να κάνω αυτήν την κατάθεση στη μνήμη του, αποζήτησα στο λόγο των αρχαιολόγων την αλήθεια για το Χρήστο Κοσμά. Κατάφερα να επικοινωνήσω με τρεις από αυτούς. Το Λάζαρο Κολώνα, τον Ιωάννη Παπαποστόλου και το Γεώργιο Σταμάτη. Μ’ αυτούς συμπορεύτηκε, αφήνοντας κι αυτός το αποτύπωμά του πλάι στον επιστημονικό λόγο των σπουδαίων αυτών αρχαιολόγων.
Ο επιφανής Λάζαρος Κολώνας, λίαν ευαισθητοποιημένος και με ευγνώμονα αισθήματα για το Χρήστο Κοσμά, δεν μου μίλησε, αλλά μου υπαγόρευσε το παρακάτω κείμενο, μετέχοντας με τον τρόπο αυτό, σ’ αυτήν την κατάθεση στη μνήμη του:
«Ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δίνεται αυτήν τη στιγμή. Σ’ αυτό το μνημόσυνο αισθάνομαι την ανάγκη να αναφέρω τα ονόματα των φυλάκων της Αιτωλοακαρνανίας, που δεν είναι πια μαζί μας: Στη Ναύπακτο ο Βασίλης Κραβαρίτης, στη Μακύνεια ο Σωτήρης Κατσώνης, στο Ευηνοχώρι ο Ιωάννης Μάνθος, στο Αγγελόκαστρο ο Γεώργιος Παράς, στη Στράτο ο Γεώργιος Μπέκος και ο Σωκράτης Μπέκος, στο Θύρειο ο Γιάννης Τσανάκας, στην Πάλαιρο ο Αναστάσιος Κύρκος, στον Αστακό ο Θανάσης Σαμαντάς, στο Καινούργιο ο Γεώργιος Καπελάκης, στο Θέρμο ο Ιωάννης Σταυρόπουλος και ο Χρήστος Κοσμάς.
Όλους αυτούς τους θεωρούσα τους «Ακρίτες» της μνημειακής μας κληρονομιάς της Αιτωλοακαρνανίας, της γης που αγάπησα και εξακολουθώ να αγαπώ.
Ο Χρήστος Κοσμάς, ο αρχαιοφύλακας, υπηρέτησε, προστάτευσε, διέσωσε, πρόβαλε με πρωτόγνωρο και απαράμιλλο για υπάλληλο ζήλο και με αυταπάρνηση, τα αρχαία της περιοχής του και ιδιαίτερα το σπουδαιότερο αρχαιολογικό χώρο της Αιτωλοακαρνανίας, το Ιερό του Απόλλωνα στο Θέρμο, το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο των Αιτωλών, όπου γεννήθηκε ο θεσμός της Αιτωλικής Συμπολιτείας.
Με το Χρήστο συνεργαστήκαμε για 16 χρόνια, από το 1983 μέχρι το 1999, μέχρι το χρόνο που έγινα Γενικός Διευθυντής Αρχαιοτήτων. Εκτός από αρχαιοφύλακας ήταν ιδιαίτερα καλός και χρήσιμος στις αρχαιολογικές ανασκαφές που διενεργούσα σε διάφορα σημεία της περιοχής, όπως στην αποκάλυψη του θεάτρου των Οινιαδών, στη Γαβαλού, Παπαδάτες και Σπολάιτα. Στη Σπολάιτα, όπου υπήρχε ένα αρχαίο ιερό, λόγω της σχολαστικότητας και μεγάλης προσοχής που έδειχνε ο Κοσμάς στην αποκάλυψη των πήλινων ειδωλίων του ιερού, τού έδωσα το προσωνύμιο «Ανδρόνικος». Αυτό τού άρεσε και μ’ αυτό καθιερώθηκε και πορεύτηκε. Στην έρευνα του θεάτρου των Οινιαδών, όταν καθαρίζοντας από τις επιχώσεις τις απελευθερωτικές επιγραφές του θεάτρου, διάβασε σε μία επιγραφή το όνομα «Ανδρόνικος», ενθουσιασμένος ανέβηκε τότε στην ορχήστρα τού θεάτρου και άρχισε να χορεύει …»
Πρίν από τη μαθητεία του κοντά στο Λάζαρο Κολώνα, ο Χρήστος Κοσμάς μαθήτευσε στην ανασκαφική φιλοτιμία και τεχνική κοντά στον άλλο επιφανή και ταυτισμένο με την ανασκαφή τού Θέρμου, καθηγητή αρχαιολογίας, Ιωάννη Παπαποστόλου. Ο Ιωάννης Παπαποστόλου θυμάται το Χρήστο Κοσμά, κάθε πρωί νωρίς, σταθερή φιγούρα που σημάδευε τον ιερόν τόπο, να φτάνει στο χώρο με απέραντη αντοχή και ψυχικό απόθεμα και με μία χλαίνη στους παγερούς βοριάδες του χειμώνα. Μου είπε: «Ο Χρήστος Κοσμάς είχε αίσθηση ιδιοκτησίας γι’ αυτό που του δόθηκε να φυλάει και εμμονή στο καθήκον. Ικανότατος, υπηρεσιακός, απόλυτα έμπιστος Ήταν στρατιώτης και αρχηγός μαζί. Δεν ήταν υπάλληλος. Είχε μπει σε έντονη ψυχική λειτουργία αναφορικά με αυτό που έκανε….».
Το 1999 ο Χρήστος Κοσμάς πήρε τη σύνταξή του. Συνέχιζε ωστόσο τον καθημερινό βηματισμό του στις αρχαιότητες. Συνέχιζε να πηγαίνει να ασχολείται και να βοηθάει. Ο διακεκριμένος αρχαιολόγος της Εφορίας Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας Γεώργιος Σταμάτης και πρόεδρος της Ιστορικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, συχνά τον επισκέπτονταν και μιλούσε και πεζοπορούσε μαζί του και μετά από τη συνταξιοδότησή του. Ο Γεώργιος Σταμάτης μου είπε: «Ο Χρήστος Κοσμάς, ήταν βασικός υποστηρικτής της συστηματικής ανασκαφής του Θέρμου. Δίκαια τον είπαν «Ανδρόνικο» της Αιτωλοακαρνανίας. Έπαιρνε πρωτοβουλίες στη διαχείριση των ευρημάτων και το ήθος του ήταν εγγύηση για την εις το ακέραιον και ασφαλή μεταφορά τους στην Πάτρα. Πάνω σ’ αυτό η κόρη του Παναγιώτα, μου είπε: «θυμάμαι ότι τα μικρά πολύτιμα χρυσά κοσμήματα και αντικείμενα, τα τοποθετούσε προσεκτικά σε άδεια κουτιά από τσιγάρα. Όλα μαζί τα έβαζε σε άδειες κούτες από νουνού και την άλλη μέρα έπαιρνε το λεωφορείο για να τα παραδώσει στην υπηρεσία στην Πάτρα…»
Ο Χρήστος Κοσμάς, πριν από τον Παπαποστόλου και τον Κολώνα, είχε συνεργαστεί με το Μαστροκώστα, το Φώτη Πέτσα, τη Ζαφειροπούλου. Επί τρεις φορές υπήρξε βασικός συνεργάτης του Πέτρου Θέμελη, και τελευταία συνεργάστηκε με τη Μαρία Σταυροπούλου. Εγώ κοντά του διδάχτηκα. Είχα κάνει μαζί του πολλές πεζοπορίες και με βοηθούσε να καταγράφω με τη χρήση της τεχνολογίας, τάφους και σημεία που είχε μέσα στο χρόνο εκείνος εντοπίσει. Διέθετε την παρατηρητικότητα και ικανότητα ενός πεπειραμένου αρχαιολόγου. Ένας ιχνηλάτης του αρχαίου πολιτισμού. Τεράστια ήταν η συμβολή του στον εντοπισμό θέσεων που περιήλθαν στο βιβλίο της επί τιμή Εφόρου Φωτεινής Ζαφειροπούλου, της Προϊσταμένης της ΛΣΤ΄ Εφορίας Μαρίας Σταυροπούλου – Γάτση και εμού του Γεωργίου Σταμάτη, που εκδόθηκε το 2011 από το Σύλλογο Γαβαλιωτών Αθήνας, με τίτλο:
«ΤΡΙΧΟΝΕΙΟΝ / ΑΚΡΑΙ / ΜΕΤΑΠΑ
ΑΙΤΩΛΩΝ ΠΟΛΕΙΣ».
Ένα σημαντικό έργο για τον τόπο αυτό, που δεν θα μπορούσε εύκολα να γίνει χωρίς τη βοήθειά του.
Η αρχαιολογική έρευνα στον τόπο μας, του οφείλει πολλά…».
Το 2008 για το Χρήστο Κοσμά οι διαδρομές τού πάθους του για τον αρχαιολογικό χώρο σταμάτησαν. Ο Χρήστος Κοσμάς καθηλώθηκε στο κρεβάτι από βαρύ εγκεφαλικό. Τότε, ο κλοιός της αγάπης των τεσσάρων παιδιών του και της γυναίκας του και των εγγονών του, που σχηματίστηκε γύρω του, τον βοήθησε να μακροημερεύσει παρ’ όλο το σοβαρό πρόβλημά του. Η απόλυτη αφοσίωση της μοναχοκόρης του Παναγιώτας στη φροντίδα του, τού έδωσε μία γενναία παράταση ζωής. Όμως, ο αιφνίδιος θάνατος του παιδιού του Κωνσταντίνου το 2016 έφερε μία βαθιά ρωγμή στην ήδη τραυματισμένη του καρδιά.
Κι ο Χρήστος Κοσμάς, που είχε επεκτείνει τη ζωή του στην αναζήτηση τού πολύτιμου κόσμου τής Απολλώνιας Πολιτείας, διάβασε το πεπερασμένο της ύπαρξης, και με τη διαύγεια τού ανθρώπου που οραματίστηκε πολλά στο πέρασμά του, τού ανθρώπου με συνέπεια ζωής και έργου, κατάκοιτος, έγραψε νοερά, με χέρι σταθερό, τις μεγάλες του εικόνες. Εικόνες που εμείς θα αναζητούμε να τις διαβάζουμε μέσα από τις λέξεις φιλοτιμία πατρίδος, ήθος, συνείδηση καθήκοντος, προσήλωση, αξιοπρέπεια, δοτικότητα, ακεραιότητα, υπερηφάνεια. Όπως θα τις διαβάζουμε στο διαρκές ιδανικό ζητούμενο της αρχαίας πολιτείας, που είναι ο φιλόδημος και βουληφόρος πολίτης.
Το 2018 ήμουν υπεύθυνη στον επικοινωνιακό τομέα και υπεύθυνη εκδηλώσεων στην «Εταιρεία φίλων του Μουσείου και του αρχαιολογικού χώρου του Θέρμου», μία αξιοσέβαστη ομάδα πολιτισμού, όπου δέχτηκα να είμαι, ύστερα από παράκληση του αείμνηστου τώρα και πρωτεργάτη τότε, Αντώνη Βασιλόπουλου, τον οποίο εκτιμούσα. Εισηγήθηκα τότε στον Αντώνη μία πράξη διάκρισης για το Χρήστο Κοσμά εκ μέρους της Εταιρείας. Έγινε αμέσως δεκτή και στην εκδήλωση που έγινε στον εξωτερικό χώρο τού νέου Μουσείου τού Θέρμου στις εορτές του Αυγούστου, η Εταιρεία των Φίλων τού απένειμε μία τιμητική πλακέτα, ως αναγνώριση και έκφραση ευγνωμοσύνης. Στην τιμητική πλακέτα ανέλαβα να φτιάξω το κομμάτι του λόγου. Με συγκίνηση θυμάμαι ότι επέλεξα να γράψω:
«2018 Αυγούστου 17
Τιμής ένεκεν απονέμεται το παρόν, από την Εταιρεία Φίλων του Μουσείου και του Αρχαιολογικού Χώρου Θέρμου εις τον κύριο Χρήστο Κοσμά, φιλόδημο και βουληφόρο πολίτη του Θέρμου, αρχαιοφύλακα του Μουσείου και του Χώρου, επειδή υπερασπίστηκε με υψηλό πατριωτικό φρόνημα, το μεγάλο αυτόν πολιτισμό, τα ευρήματα της Πολιτείας των Αιτωλών και της γης των Θερμίων»
Ήθελα ο λόγος εδώ, σε μία πράξη τιμής, να γράφει τη συνολική του πολιτεία. Να γράφει την κινούσα δύναμη και το στόχο τού Χρήστου Κοσμά. Για να μείνει η εικόνα και η βαθύτερη σημασία μιας προσωπικότητας τής Θέρμιας γης, ενός ανθρώπου της βάσης μας, ενός ανθρώπου ταπεινού που ολίγα εγνώριζε γράμματα, που ωστόσο κατάφερε να υπερασπιστεί το σχήμα ενός άλλου ανώτερου κόσμου και να ακεραιωθεί μέσα από το δρόμο του πολιτισμού.
Στη μνήμη του και για τους αιώνες !