Loading...

Γνωστοί και άγνωστοι Δρόμοι Ελευθερίας


Μοιραστείτε το άρθρο...

Του Κωνσταντίνου Αντωνόπουλου*

Ευχαριστώ, τον Πρόεδρο της Διεθνούς Ακαδημίας Ελευθερίας κ. Κώστα Καρκανιά, για την τιμή να με συμπεριλάβει στους εισηγητές της σημερινής ημερίδας** με κεντρικό θέμα «Δρόμοι Ελευθερίας», καθώς και όσους παρακολουθούν τις εργασίες της,στο Τρικούπειο Πολιτιστικό Κέντρο της Ι.Π. Μεσολογγίου.

Όπως είναι γνωστό, δεν υπήρξε μία και μοναδική διαδρομή των υπερασπιστών του Μεσολογγίου μετά την έξοδο.

Οι «εξοδίτες»ακολούθησαν τους γνωστούς δρόμους της εποχής, είτε για να φτάσουν στο Ναύπλιο, που ήταν και ο τελικός προορισμός των κύριων στρατιωτικών σωμάτων, είτε για να επιστρέψουν στις περιοχές τους ακολουθώντας διάφορες διαδρομές.

Τα κύρια σώματα των εξοδιτών ακολουθώντας τους «Δρόμους Ελευθερίας» προς το Ναύπλιο, πέρασαν και από τη Δωρίδα, αφήνοντας ανεξίτηλο το χνάρι τους στη νεώτερη ιστορία της.

Κατ’ αρχάς μια σύντομη αναφορά για τους χερσαίους δρόμους στη Δωρίδα και στον ελλαδικό χώρο.

Οι χερσαίοι δρόμοι από την αρχαιότητα έπαιζαν απο­φασιστικό ρόλο στην οικονομία, το εμπόριο, τον πολιτισμό, καθώς και τη στρατιωτική ισχύ περιοχών, πόλεων και οικισμών.

Κύριες αρτηρίες, δευτερεύοντες και ποιμενικοί δρόμοι, κρατούσαν τις περιοχές σε επαφή, ώστε να μη μένει καμία απομονωμένη, αφού όλοι οι σημαντικοί οικισμοί, σε όλες τις ιστορικές περιόδους, βρίσκονταν πάνω σε οδικές αρτηρίες.

Βασικά κριτήρια δημιουργίας των οικισμών ήταν η ασφάλεια του τόπου εγκατάστασης, η ύπαρξη νερού και το κλίμα.

Κατά την επαναστατική περίοδο του 1821 υπήρχε πυκνό δίκτυο χερσαίων δρόμων, κάθε κατηγορίας, για την επικοινωνία μεταξύ οικισμών, χωριών και πόλεων.

Το οδικό δίκτυο καθοριζόταν –σε μεγάλο βαθμό-από τις ανάγκες της ζωής και  τη μορφολογία του εδάφους,και για τον λόγο αυτόσυγκροτούντανκατά μήκος του οι σπουδαιότεροι οικισμοί.

Το οδικό δίκτυοδιαμορφωνότανμε χαράξεις που επέβαλαν εδαφολογικοί παράγοντες (κλίσεις, ανάγλυφο), ώστε να εξασφα­λίζονταιοι καλύτερες δυνατές συνθήκες για εύκολη επικοινωνία, διακίνηση εμπορευμάτων και αγαθών, μετακινήσεις στρατευμάτων, κλπ.

Οι περισσότεροι δρόμοι δημιουργήθηκαν και χρησιμοποιούνταν από την Αρχαιότητα. Παρέμειναν σχεδόν ίδιοι κατά τον Με­σαίωνα και την Οθωμανική περίοδο, δεδομένου ότι οι χερσαίες διαδρομέςδεν άλλαζαν με τους σημερινούς ρυθμούς, εκτός απόλυτης ανάγκης λόγω γεωλογικής μεταβολής ή άλλου σπουδαίου λόγου.

Οι Οθωμανικές δυνάμεις στους δρό­μους αυτούς κινήθηκαν για τις επιχειρήσεις τους το 1821 και στο ίδιο οδικό δίκτυο κινήθηκαν οι Ελληνικές δυνά­μεις της Δωρίδας και άλλων περιοχών.

Η χρήση του οδικού δικτύου εξακολούθησε αμετάβλητη για αρκετό χρονικό διάστημα και μετά την ανεξαρτησία, μέχρι τη δημιουργία των αμαξιτών δρόμων από άλλες χαράξεις και την εγκατάλειψη των παλιών αρτηριών που σήμερα ονομάζουμε «μονοπάτια».

Στην εισήγηση μου εστιάζω στο τμήμα της πορείας των
«εξοδιτών» από Λουμποτινά (σημερινή Άνω Χώρα) μέχρι Σάλωνα (σημερινή Άμφισσα), και ιδιαίτερα στο τμήμα που διέρχεται από τη Δωρίδα.

Όπως είναι γνωστό, μετά την έξοδο, το κύριο και μεγαλύτερο μέρος του σώματος των «εξοδιτών»  κατευθύνθηκε προς Δερβέκιστα (σημερινή Ανάληψη) και Πλάτανο. Στη συνέχεια  κατευθύνθηκε προς Άνω Χώρα, Πενταγιούς, Λιδωρίκι, Καρούτες, Άμφισσα, Χρισσό, Αράχοβα, Ζεμενό, Κυριάκι, Μονή Δομπού, Δομβραίνα, Περαχώρα, Ισθμό Κορίνθου, με τελικό προορισμό το Ναύπλιο.

Ένα μέρος παρέμεινε στον Πλάτανο ενισχύοντας το στρατιωτικό σώμα του Καραϊσκάκη και μικρός αριθμός ακολούθησε διαφορετικές κατευθύνσεις από την κύρια πορεία,ανάλογα με τις εκτιμήσεις για την κατάσταση και την περιοχήδράσης  κάθε οπλαρχηγού, όπως ο Μήτσος Κοντογιάννης που κατευθύνθηκε προς Πατρατζίκιή νέα Πάτρα (σημερινή Υπάτη).

Οι άνδρες της Δωρίδας, με επικεφαλής τον Κώστα Καλύβα-ανεψιό του Δήμου Σκαλτσά- πήραν τον δρόμο της επιστροφής, ακολουθώντας  την ίδια διαδρομή με τα κύρια σώματα των «εξοδιτών», σύμφωνα με τα αναφερόμενα από τον Νικόλαο Κασομούλη στα «Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833».

Όπως είναι γνωστό, οι Δωριείς ενίσχυσαν την άμυνα του Μεσολογγίου με ένοπλα τμήματα και πλήρωσαν, όπως όλοι, βαρύ φόρο αίματος υπερασπιζόμενοι την ιδέα της Ελευθερίας.

Για τις κύριες διαδρομές των «εξοδιτών» στη Δωρίδα εκτιμώ ότι μπορούμε να μιλήσουμε με μία βεβαιότητα και να διατυπώσουμε δύο υποθέσεις εργασίας σχετικά με τους «δρόμους ελευθερίας».

Ας αρχίσω με τη βεβαιότητα.

Ο Νικόλαος Κασομούλης εξιστόρησε τα γεγονότααναλυτικάστα «Ενθυμήματα Στρατιωτικά» και ο Αρτέμιος Μίχοςπεριληπτικάστα «Απομνημονεύματα 2ας πολιορκίας του Μεσολογγίου».

Η παρουσία τους στη διαδρομήδίνει ιδιαίτερη αξία και τεκμηρίωση στα ιστορικάγεγονότα.Ο Κασομούλης,ιδιαίτερα, περιγράφει με μεγαλύτερη ανάλυση τη διαδρομή των «εξοδιτών»από το Μεσολόγγι μέχρι το Ναύπλιο.

Όπως είναι γνωστό, για την έξοδο είχαν καθοριστεί τρεις ομάδες (κολώνες) ένοπλων μαχητών. Οι μαχητές των δύο πρώτων ομάδων κατευθύνθηκαν στη Δερβέκιστα, όπου έκαναν απολογισμό όσων χάθηκαν.

Για την πιθανή διαδρομή της τρίτης ομάδας των Μεσολογγιτών, στη Δωρίδα, θα αναφερθώ στη συνέχεια.

Μετά τη Δερβέκιστα οιμαχητές των δύο πρώτων ομάδων σε άθλια κατάσταση, αποδεκατισμένοι από τις κακουχίες και την πείνα, κατευθύνθηκαν προς Πλάτανο για να συναντήσουν τον Καραϊσκάκη.

Στην πορεία από Δερβέκιστα προς Πλάτανο ο Κασομούλης αναφέρει ότι  πέρασαν τη γέφυρα της Βαρνάκοβας, προφανώς από λανθασμένη πληροφόρηση, διότι ως Μακεδόνας, δεν είχε καλή γνώση της περιοχής, με αποτέλεσμα να υπάρχουν λάθη σε ορισμένα τοπωνύμια που αναφέρει, μεταξύ αυτών και το παραπάνω.

Από την ιστορική έρευνα έχει τεκμηριωθεί πλήρως το γεγονός, ότι οι «εξοδίτες» πέρασαν τη γέφυρα της Αρτοτίβας στη πορεία τους προς Πλάτανο και όχι τη γέφυρα της Βαρνάκοβας, (Κεφαλογιόφυρο).

Ο έγκριτος συγγραφέας Κώστας Χρ. Καρακόϊδας στο κλασικό του έργο «Το στρατόπεδο της Δερβέκιστας και το οδοιπορικό της θυσίας των ελεύθερων πολιορκημένων», αναφέρει. «Εδώ ο Κασομούλης έχει μπερδέψει τις γέφυρες, καθότι στην προκειμένη περίπτωση είναι η γέφυρα της Αρτοτίβας και όχι της Βαρνάκοβας».

Η γέφυρα της Αρτοτίβας ήταν πάνω στον οδικό άξονα που ακολουθούσαν με ασφάλεια και δεν είχαν κανένα λόγο να αλλάξουν πορεία, πηγαίνοντας από Δερβέκιστα προς Κεφαλογιόφυρο, διανύοντας πολλαπλάσια απόσταση με μεγάλες υψομετρικές διαφορές και  κίνδυνο να εμπλακούν σε νέες συγκρούσεις με τους Οθωμανούς, προκειμένου να πάνε στον Πλάτανο, σε υψόμετρο 840μ.

«Το πέτρινο γεφύρι της Αρτοτίβας στον ποταμό Εύηνο»

Ο μεγάλος μας λαογράφος Δημήτριος Λουκόπουλος(1874-1943)από την Αρτοτίνα Δωρίδας και άριστος γνώστης της περιοχής, αφού υπηρέτησε σ’ αυτή 33 χρόνια ως Δάσκαλος στο Θέρμο (Κεφαλόβρυσο) Τριχωνίδας,Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων  και Γραμματέας της Λαογραφικής Εταιρείαςαπό το 1925 έως το θάνατό του,στο έργο του «Ποιμενικά της Ρούμελης», που εκδόθηκε το 1930,περιγράφονταςτους δρόμους της εποχής του,ταυτίζεται απόλυτα με την περιγραφόμενη από τον Κασομούληπορεία,που ακολούθησαν οι «εξοδίτες», επιβεβαιώνοντας επίσης την εισαγωγική αναφορά μου για τη διαχρονική χρήση του οδικού δικτύου της εποχής.

Αναφέρει συγκεκριμένα ο ΔημήτριοςΛουκόπουλος, «’Αφήνω τούς καρα-Βλάχους κι έρχομαι στους χωριάτες τσοπαναραίους. Στούςπροβαταραίουςκαίγιδαραίους, πού τά ξεκαλοκαίριασαν στήνΟξυά, στο Βαρδούσι, στο Βλαχοβούνι, στό Τσεκούρι, στο Ξεροβούνι σ’ όλα τέλος τά βουνά του Καρπενη­σιού, τού Κραββάρου, τού Λιδωρικιού.

Κι αύτοί έχουν τά δικά τους ντερβένια, τις δικές τους στράτες πού βρήκαν από παππούλη προσπαππούλη.Αύτές πάντα άκολουθάνε για νά πάν στα χειμαδιά τους. ΟίΛιδωρικιώτεςτή στράτα πού πιάνεται στήνΆρτοτίνα, ξετυλίγεται στις λαγγαδιές, στα κράκουρα (κακότοπους), στά ποτάμια τού Κραββάρου και άνταμώνεται στη Μπέλισταμέτό ντερβένι πού φέρνει τούς Καρπενησιώτες τσοπαναραίους.

’Ανεβαίνει τό Ξεροβούνι, διαβαίνει από τόν Πλάτανο, πέφτει στο Φείδαρη (Άρτοτίβαςτό γεφύρι), στήν ΓΙείνα, στήν Δερβέκιστα, στο Καλούδι άνακεφαλώνειτό Ζυγό καί ρίχνεται πίσω μεριά στις πλαγιές του, γιάνά τελειώσει στο Μεσολόγγι».

Ο Κασομούλης περιγράφει με δραματικό τρόπο την κατάσταση των εξοδιτών. «Ενωμένη ή Φρουρά τουΜισολογγίου, έδιεκρίνετο (καθ’ όδόν) άπότόάγριωμένον πρόσωπον καίωχρόν (τώνάνδρών), από τήνίσχνότητά (των), άπότά αιματοβαμμένα φορέματα, άπόταίςβολιαίςόπού (τά σημεία των) έφερναν είς διάφορα μέρη τώνένδυμάτων τους), άπότά κόκκινα καί λιγωμένα μάτια (διά τήνάύπνίαν), άπότάάκτένιστα μαλλιά καίκορνιαχτισμένακαίάπότά καταλασπωμένα φορέματα καίφουστανέλλαις».

Όσοι γνωρίζουν τη μορφολογία του εδάφους της διαδρομής που  ακολούθησε η πορεία των μαχητών, μπορούν να κατανοήσουν την τεράστια προσπάθεια που κατέβαλαν για να διασχίσουν τα δύσβατα περάσματα των Κραβάρων και της ορεινής Δωρίδας.

Πρέπει να συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι οι μαχητές, και όσοι άμαχοι απέμειναν, ήταν αδύναμοι από την έλλειψη τροφής, αφού την στερούνταν ήδη από το Μεσολόγγι. Επίσης ότι έδωσαν σκληρές μάχες κατά την έξοδο, ότι έπεσαν σε ενέδρες, ότι ανέβηκαν πολεμώντας ξιφήρεις τα βουνά, μέχρι να σταματήσουν να μάχονται και ότι στην πορεία έχαναν φίλους και συντρόφους αγωνιστές.

Εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, στην κατάσταση που ήταν, ποτέ δεν θα επέλεγαν να αφήσουν την ασφαλή διαδρομή που ακολουθούσαν και να επιλέξουν περιττές και δύσκολες πορείες, πολύ δε περισσότερο να εμπλακούν εκ νέου σε μάχες με Οθωμανούς.

Στην Άνω Χώρα συναντήθηκαν για πρώτη φορά μετά την έξοδο, στις 16 Απριλίου, με την ομάδα των Μεσολογγιτών και όπως αναφέρει ο Κασομούλης «οι Μεσολογγίται συγκεντρωμένοι υπο τον Καπετάνιο. ΜήτρονΔεληγεώργη και Γιαννάκην (Ραζή) Κότζικαν, μη έχοντες τας απαιτήσεις (μισθών) της επιλήπου Φρουράς, αποσπασθέντες ετράβηξαν, χωρίς να σταθούν πουθενά, δια Ναύπλιον».

Στις 19 Απριλίου οι δύο πρώτες ομάδες ενωμένες πλέον, εκτός του σώματος των Μεσολογγιτών, έφυγαν από τη Άνω Χώρα, με κατεύθυνση προς  Πενταγιούς, ακολουθώντας τον γνωστό δρόμο, από Σκοτωμένο, Χαρατσί, Βρύση Βεληγκέκα, Μοσχόβρυση, Βλάχας Ρέμα, Βρύση Μαστρογιάννη, Πενταγιούς.

«Τμήμα δρόμου από Άνω Χώρα προς Πενταγιούς, στη θέση Χαρατσί»

Ο Κασομούλης γράφει.

«Ξεκινήσαντες ἀπό τά Λουμπουτινά, ἑφθάσαμεεἰςΠενταγιούςΛιδορικιοῦ. Μὅλονὅποῦκαίτοῦτοι, τά πράγματά των τάεἶχαν σηκωμένα, ἦλθανὅμωςὅλοιοἱοἰκοδεσπόταιμέταίςφαμελλιαίς των, μας ἢφεραν ἀπὸὅ,τι εἶχεν ὁ καθείς, ψωμί, φαγί, κρασί και ὅληντήννύκτανσυλλυποῦντοτήνκατάστασίν μας καί τά δεινά μας.

«Τμήμα δρόμου στη θέση Αγία Τριάδα Πενταγιών»

Στις 20 Απριλίου έφυγαν από Πενταγιούς με κατεύθυνση προς  Λιδωρίκι, ακολουθώντας τον γνωστό δρόμο Βλάχας Ρέμα, Λυβριχιό, Αγία Τριάδα, Πενταγιωτόρεμμα, Ποταμό Κόκκινο, Χάνι Σκορδά όπου ενώνεται ο Κόκκινος με το Γρανιτσόρεμα, Στενό και το σούρουπο της 20ης Απριλίου έφτασαν στο Λιδωρίκι.

Ο Κασομούλης γράφει:

Ὁ (Δήμος) Σκαλτσᾶςεὑρισκόμενοςεἰςτόχωρίον…(Γρανίτσα), ἐπάνω ἀπὸτοῦ Σκορδάτό Χάνι, εἶχε σφαχτά μαζωμένα ἀπὸσυνεισφοράν, καί ἀνθρώπουςδιωρισμένουςνάμᾶςχορηγοῦν, ὅτανζητήσωμεν· μᾶςἔστειλεν (καί) 4 ἀρνιά (ψημένα), τυρί καί ψωμί.

Μή δυνάμενοι νάἀνέβωμεννάτόνἰδοῦμεν, τόνἐπέμψαμεντάςεὐχαριστήσεις μας ἐγγράφως».

 «Το ἑσπέρας, ἐκοιμήθημενεἰςτό Λιδορίκι· ἐκεῖνοἦτονὅλως διόλου κενόν πρό χρόνων. Ηὕραμενἕναβακάλικον, καίαὐτοῦἢπιαμενκαί κρασί».

Στις σημειώσεις των ενθυμημάτων του Κασομούλη, ο Βλαχογιάννης αναφέρει:  «Η παράδοση λέει πως χόρεψαν κιόλα οι γενναίοι. Πρώτη φορά ήπιαν κρασί, ύστερα από την Έξοδο»

Για το χορό των Οπλαρχηγών – εξοδιτών στο Λιδωρίκι  θα μας μιλήσει εκτενέστερα στη συνέχεια η κ. Σταυρούλα Πολονύφη.

Εγώ θα κάνω μόνο ορισμένες εκτιμήσεις για το γεγονός αυτό.

Η θερμή φιλοξενία στους μαχητές του Μεσολογγίου κατά το πέρασμά τους από τα χωριά της Δωρίδας, χωρίς κανένα αντάλλαγμα, η  αναγνώριση του αγώνα και της θυσίας τους, η παρηγοριά για τα βάσανά τους και η πίστη των Δωριέων στη συνέχιση του αγώνα για ελευθερία, λειτούργησαν ως βάλσαμο στις ψυχές τους.

Για τον λόγο αυτό εκτιμώ, ότι οι εμπειροπόλεμοι και σκληροί αυτοί μαχητές χόρεψαν τον χορό των Οπλαρχηγών με τους Δωριείς στο Λιδωρίκι, ως δείγμα υψηλού συμβολισμού, τόσο για την υποδοχή και την προσφορά τους, όσο και για το αγωνιστικό ηθικό των Ελλήνων.

Πρέπει να σημειωθεί ότι από την αρχή μέχρι το τέλος αυτής της μακράς  πορείας προς το Ναύπλιο, δεν αναφέρεται κάποιο ανάλογο περιστατικό.

Οι μαχητές διηγήθηκαν όσα συνάντησαν στην πορεία τους, όταν έφτασαν σε άθλια κατάσταση στο Ναύπλιο. Κοινωνός των διηγήσεων αυτών ήταν και ο Γεώργιος Τερτσέτης, ο οποίος συμπεριέλαβε το χορό τους στο Λιδωρίκι ως κίνηση υψηλού συμβολισμού, στους στίχους του ποιήματός του «Ο χορός των Οπλαρχηγών και η νύχτα του Μαΐου».

Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά, λίγα χρόνια μετά, στις 15 Ιουνίου 1832 στο Ναύπλιο στην «Εθνική Εφημερίδα», που λειτουργούσε ως επίσημη Εφημερίδα της Κυβερνήσεως την περίοδο εκείνη. Το γεγονός αυτό έχει από μόνο του ιδιαίτερη σημασία για την αξιοπιστία της ιστορικής πηγής.

Επιπρόσθετα στις υποσημειώσεις της εφημερίδας αναφέρεται ρητά ότι: «Ὁ χορός αὐτόςἐγεινενεἰςΛοιδορίκιἀπαραλλάκτως, ὡς περιγράφεται».

Εκατό χρόνια μετά τη δημοσίευση του ποιήματος του Τερτσέτη, ο Γιάννης Βλαχογιάννης, ποιητής και λογοτέχνης από τη Ναύπακτο, έγραψε στις 26/6/1929, το ιστορικό αφήγημα «Αστραπόκαμα», αναφερόμενος και αυτός στον χορό των Οπλαρχηγών στο Λιδωρίκι.

Από το Λιδωρίκι οι «εξοδίτες» έφυγαν στις 20 Απριλίου και κατευθύνθηκαν προς Άμφισσα, περνώντας από το χωριό  Καρούτες.

«Τμήμα δρόμου στην είσοδο του μικρού οροπεδίου μετά το χωριό Καρούτες»

Από το  διάσελο Έλατος των Καρουτών, κατηφόρισαν και έφθασαν στα Σάλωνα, στις 21 Απριλίου, με τελικό προορισμό το Ναύπλιο.

«Τμήμα δρόμου στη θέση Έλατος Καρουτών»

Θα συνεχίσω με τιςδύο υποθέσεις εργασίας, σχετικά με την πορεία του σώματος των Μεσολογγιτών.

Οι επικεφαλής των Μεσολογγιτών Γιαννάκης Ραζή – Κότσικας και Μήτρος Δεληγιώργης δεν υπέγραψαν το ιστορικό έγγραφο προς την Κεντρική Διοίκηση του Ναυπλίου, όπως υπέγραψαν οι υπόλοιποι Οπλαρχηγοί στις 12 Απριλίου 1826 στη Δερβέκιστα, για τον προφανή λόγο ότι δεν πέρασαν από εκεί.

Επίσης δεν υπέγραψαν και το άλλο ιστορικό έγγραφο προς την Κεντρική Διοίκηση του Ναυπλίου από τα Σάλωνα στις 23 Απριλίου 1826. Το έγγραφο υπέγραψαν οι ίδιοι Οπλαρχηγοί όπως και στη Δερβέκιστα, καθώς και μερικοί άλλοι, εκτός των Μεσολογγιτών, για τον ίδιο προφανή λόγο, ότι δεν πέρασαν από εκεί.

Διάφοροι ιστοριογράφοι του Μεσοπολέμου υποστήριξαν ότι το σώμα των Μεσολογγιτών διαπεραιώθηκε με πλοιάρια στην περιοχή Πατρών, δυτικά των Φρουρίων Ρίου-Αντιρρίου. Η εκτίμηση αυτή δεν ευσταθούσε, διότι η περιοχή ήταν πλήρως ελεγχόμενη από τους Οθωμανούς από ξηρά και θάλασσα, καθώς και από το γεγονός ότι δεν υπήρχαν διαθέσιμα ελληνικά πλωτά μέσα.

Οι δημοσιεύσεις των ιστοριογράφων αυτών, κυκλοφόρησαν από το 1925 έως το 1937. Συνε­πώς δεν γνώριζαν τα «Ενθυμήματα Στρατιωτικά» του Κασομούλη που εκδόθηκαν μεταξύ των ετών 1939-1942, στα οποία λεπτομερώς καταγράφονται τα σχετικά δρομολόγια. Το γεγονός όμως ότι το οι Μεσολογγίτες βρέθηκαν στην Άνω Χώρα κατέρριψε  πλήρως τις εκτιμήσεις τους.

Το σώμα των Μεσολογγιτών μετά την αναχώρηση από την Άνω Χώρα στις 18 Απριλίου ακολούθησε άλλη πορεία προς το Ναύπλιο. Ποια όμως ήταν αυτή η πορεία;

Οι Μεσολογγίτες ερευνητές και συγγραφείς της νεώτερης ιστορίας του Μεσολογγίου, Στρατηγός Νικόλαος Κολόμβας, και Ιωάννης Κατσαβός Αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού, υποστηρίζουν ότι κατευθύνθηκαν ανατολικά προς το νησί  Τριζόνια της Δωρίδας, που την εποχή εκείνη έπαιζαν σπουδαίο ρόλο. Κατοικούνταν από Έλληνες,που διέθεταν πλοιάρια,στα οποίαεκτιμούν ότι επιβιβάσθηκαν για να διαπεραιωθούν στην Βοστίτσα (Αίγιο).

Την ίδια άποψη εκφράζουν και άλλοι σύγχρονοι Μεσολογγίτες για την πορεία του σώματος προς το Ναύπλιο μετά την ηρωική τους έξοδο.

Από την Άνω Χώρα, όπου σημειώνεται η παρουσία τους στις 16 – 18 Απριλίου, ήταν λογικό να κατευθυνθούν, μέσω της γνωστής στους επικεφαλής τους διαδρομής, στο νησί Τριζόνια, αφού δεν αναφέρεται πουθενά αλλού η παρουσία τους, προκειμένου να διαπεραιωθούν στονΜοριά και να συνεχίσουν προς Ναύπλιο.

Από το Αίγιο, οι Μεσολογγίτες έφθασαν στο Ναύπλιο στις 28 Απριλίου, και στις 8 Μαΐου ανέλαβαν τη φρούρηση της νησίδας Μπούρτζι και του στρατοπέδου των Μύλων.

Οι δύο άλλες ομάδες που ακολούθησαν τη διαδρομή Άνω Χώρα, Δωρίδα, Σάλωνα, έφτασαν στο Ναύπλιο στις 16 Μαΐου, δηλαδή 18 ημέρες αργότερα από τους Μεσολογγίτες, γεγονός που καθιστά ισχυρή την εκτίμηση ότι διαπεραιώθηκαν από τα Τριζόνια στο Αίγιο.

Η πρώτη υπόθεση εργασίας για τη διαδρομή από Άνω Χώρα προς Τριζόνια είναι η δυτική πλευρά του Μακρυνόρους. Διάβαση του ποταμού Μόρνου από το Κεφαλογιόφυρο, πιθανή στάση στην Ιερά Μονή Παναγίας της Βαρνάκοβας, που την εποχή εκείνη ήταν σημαντικό κέντρο εφοδιασμού και ορμητήριο των επαναστατημένων Ελλήνων, κατεύθυνση προς θέση Κόκα Ποτιδάνειας, Μαραζιά (Δαφνοχώρι), Ξυλογαϊδάρα (Καλλιθέα), Τριζόνια.

Στο πλαίσιο της υπόθεσης αυτής το σώμα των Μεσολογγιτών έπρεπε να διαβεί τις δύσβατες και απόκρημνες περιοχές του Μακρυνόρους και πιθανά να αναγκαστεί να αντιμετωπίσει και πάλι τους Οθωμανούς στο Κεφαλογιόφυρο, που ήταν το νοτιότερο άκρο του αρματολικιού του Σκαλτσοδήμου, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι μαχητές του.

Εκτιμώ ότι για λόγους στρατιωτικής τακτικής,έπρεπε σε κάθε περίπτωση να επιλέξουν την πλέον ασφαλή διαδρομή, χωρίς τον κίνδυνο να εμπλακούν σε νέες συγκρούσεις με τους Οθωμανούς.

Η δεύτερη υπόθεση εργασίας για τη διαδρομή τους από Άνω Χώρα προς Τριζόνια είναι η ανατολική πλευρά του Μακρυνόρους, μέσω Τερψιθέας, Λιμνίστας. Διάβαση του ποταμού Μόρνου, με κατεύθυνση δυτικά ή ανατολικά του Παλαιοξαρίου και Λυκοχωρίου, προς  Κόκα Ποτιδάνειας, Μαραζιά (Δαφνοχώρι), Ξυλογαϊδάρα (Καλλιθέα), Τριζόνια.

Στο πλαίσιο της υπόθεσης αυτής, η διαδρομή ήταν ασφαλέστερη και ελεγχόμενη, χωρίς κίνδυνο πολεμικής εμπλοκής με Οθωμανούς και με πιο ήπια μορφολογία εδάφους.

Η διαδρομή που ακολούθησε το σώμα των Μεσολογγιτών με επικεφαλής τους  ΜήτροΔεληγιώργη και Γιαννάκη (Ραζή) Κότζικα, από Άνω Χώρα προς τα Τριζόνια εξακολουθεί να είναι ζητούμενο και να έχει ερευνητικό ενδιαφέρον.

Κυρίες και Κύριοι,

Ο εορτασμός των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασηςτου 1821, πρέπει να αποτελέσει την απαρχή για εθνική αυτογνωσία, ουσιαστική έρευνα, σκάλισμα αρχείων, ανάδειξη γεγονότων, προσώπων γνωστών και άγνωστων μέχρι σήμερα, που με τις πράξεις τους, έδωσαν νόημα στον αγώνα για την Ελευθερία.

Για εμάς του Δωριείς, η παρουσίαση της αθέατης αυτής πτυχής της τοπικής μας ιστορίας είναι ένα ερέθισμα, προκειμένου να στραφούμε και σ’ αυτά τα παραμελημένα κεφάλαια του παρελθόντος μας, για την όσο το δυνατόν, πιο ολοκληρωμένη εικόνα της συμβολής των Δωριέων στην Επανάσταση του 1821.

Αγαπητοί Μεσολογγίτες,

Με τους αγαπητούς φίλους Μάκη Εξαρχόπουλο ερευνητή – δημοσιογράφο, καθώς και τον συμπατριώτη μας Γιώργο Παπαγεωργίου, Αντιπρόεδρο του Περιβαλλοντικού Πολιτιστικού Ομίλου Αττικής, με καταγωγή από Πενταγιούς και Λιδωρίκι Δωρίδας, άριστο γνώστη του παλιού οδικού δικτύου, καθώς και των ποιμενικών δρόμων της περιοχής, πραγματοποιήσαμε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, επιτόπιες έρευνες για την κατάσταση των «δρόμων ελευθερίας» στο τμήμα Άνω Χώρα –  Άμφισσα.

Διαπιστώσαμε ότι οι παλαιοί δρόμοι σε αρκετά τμήματα είναι σε σχετικά καλή κατάσταση. Σε ορισμένα τμήματα απαιτείται διάνοιξη, με σεβασμό στο περιβάλλον και την ιστορικότητα τους,χωρίς μηχανήματα έργων και σε κάθε περίπτωση σήμανση.

Η πορεία των «εξοδιτών»από Άνω Χώρα προς Άμφισσα ακολουθεί το βασικό δρόμο που χρησιμοποιούσαν την εποχή εκείνη για τις μετακινήσεις τους οι κάτοικοι της Δωρίδας. Σε αρκετά τμήματα η νέα χάραξη συμπίπτει με τον παλιό δρόμο και στα περισσότερα έχει σχεδόν παράλληλη κατεύθυνση.

Οι χαράξεις αυτοκινητόδρομων πάνω στους παλιούς δρόμους, είναι στα περισσότερα τμήματα χωματόδρομοι σε καλή κατάσταση. Σε ορισμένα σημεία χρειάζονται συντήρηση μικρής κλίμακας που μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη βοήθεια των Περιφερειών και των  Δήμων.

Σε κάθε περίπτωση προσφέρονται για ποικίλες δράσεις όπως πεζοπορικές διαδρομές, ποδήλατο βουνού, κ.ά.

Εκτιμώ ότι, με όχημα τη θυσία των Ελεύθερων Πολιορκημένων, το σεβαστό σε όλους όνομα του Μεσολογγίου και την κατάλληλη οργανωτική προετοιμασία, υπάρχει η δυνατότητα «οι δρόμοι ελευθερίας» των «εξοδιτών», να αποτελέσουν ένα ιστορικό, εκπαιδευτικό, αθλητικόκαι συνάμα αναπτυξιακό τουριστικό γεγονός το έτος 2026, στο πλαίσιο των 200 χρόνων από την έξοδο του Μεσολογγίου και την πορεία προς Ναύπλιο.

Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος θα αποτελέσει το εφαλτήριο για την καθιέρωση της ιστορικής αυτής διαδρομής, ως μιας από τις σημαντικότερες πεζοπορικές διαδρομές της χώρας μας, με ελληνικές και διεθνείς συμμετοχές σε ετήσια βάση και πολλαπλές δραστηριότητες στη διάρκεια της πορείας.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

 


*    Ο Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος είναι Οικονομολόγος, Αντιπρόεδρος της Ένωσης Δωριέων Επιστημόνων, π. Αντιδήμαρχος Δήμου Δωρίδος.

** Εισήγηση στην ημερίδα «Δρόμοι Ελευθερίας». Μεσολόγγι 5 Δεκεμβρίου 2021.





Μοιραστείτε το άρθρο...
Ετικέτες: # # #

Newsroom

Σκοπός μας είναι η προβολή και ανάδειξη της ιστορικής κληρονομιάς, του περιβαλλοντικού πλούτου καθώς και της πολιτιστικής και πολιτισμικής παράδοσής μας. Στόχος μας είναι η ενημέρωση των επισκεπτών και η έμπρακτη συμβολή ούτως ώστε ο νομός Αιτωλοακαρνανίας να γίνει ένας δημοφιλής τουριστικός προορισμός.
iAitoloakarnania.gr

Φανταστικά τοπία, σπουδαία ιστορία, υπέροχοι άνθρωποι!